2010-2011: Περιβαλλοντικό πρόγραμμα: "Περπατώντας στα μονοπάτια του Ζυγού"

Εμείς οι μαθητές της β’ γυμνασίου του Πειραματικού Μουσικού Σχολείου με τη βοήθεια των υπευθύνων καθηγητών Αθανασιά Ελένη, Αλεξάκη Σταυρούλα και  Ηλιοπούλου Ευδοξία οργανώσαμε μια περιβαλλοντική εργασία με γενικό θέμα τον ΑΡΑΚΥΝΘΟ ή ΖΥΓΟ. Όλοι εμείς, η περιβαλλοντική ομάδα, συνεργαστήκαμε, ερευνήσαμε και βρήκαμε στοιχεία του τόπου αυτού.
Όλοι ξέρουμε πως ο Αράκυνθος είναι ένα βουνό το οποίο βρίσκεται στα νότια της Καψοράχης καλύπτοντας μια έκταση 10x15 χιλιόμετρα. Το ανάγλυφό του αποτελείται από απότομες βραχώδεις στη νοτιοδυτική πλευρά. Αποτελεί οικολογικό σύνδεσμο του υγρότοπου. Υπάρχουν κρημνώδεις βράχοι, φαράγγια και πλαγιές με μεγάλο υψόμετρο που αποτελούν καταφύγιο για πολλά είδη πουλιών.
Ουσιαστικά χωριστήκαμε σε 6 ομάδες και ασχοληθήκαμε με
•    την χλωρίδα και την πανίδα,
•    με την μυθολογία,
•    με τους οικισμούς και τις οικονομικές δραστηριότητες
•    με την νεώτερη ιστορία,
•    με τους Κλέφτες και τους Αρματωλούς,
•    με τα μοναστήρια, τις εκκλησίες και τις θρησκευτικές δραστηριότητες.
Δουλέψαμε με αισιοδοξία, κέφι και χαρά με σκοπό μας να πετύχουμε το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Χάρη στη συνεργασία και την δουλειά μας πετύχαμε το επιθυμητό αποτέλεσμα.

ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΡΥΝΕΙΑΣ
Πότε και πώς δημιουργήθηκε το όρος Αράκυνθος, η λίμνη Τριχωνίδα και η μεταξύ τους πεδινή λωρίδα, που ονομάστηκε Μακρυνεία.
Κατά τον Μεσοζωϊκό αιώνα κάλυπτε τον Ελλαδικό χώρο μια μεγάλη θάλασσα, η Τηθύς. Απ’ αυτή αναδύθηκε, κατά τον Καινοζωϊκό αιώνα, η ξηρά, η Αιγηΐς που σχημάτισε την μετέπειτα Ελλάδα. Οι ορογενετικές διεργασίες που ακολούθησαν, δημιούργησαν στην περιοχή μας τα βουνά Αράκυνθος και Παναιτωλικό.
Ρήξεις και καταβυθίσεις μεταξύ των βουνών αυτών, δημιούργησαν στη συνέχεια την Τριχωνίδα λίμνη και την πεδινή λωρίδα της Μακρυνείας.
Αυτά συνέβησαν πριν εκατομμύρια χρόνια. Μετά εμφανίσθηκε ο άνθρωπος.
Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής μας δεν ήταν Έλληνες, αλλά Προέλληνες. Μεσογειακά φύλα με την γενική ονομασία Πελασγοί, που εγκαταστάθηκαν εδώ ως γεωργοποιμένες. Ο πρώτος οικισμός από ποιμενικές καλύβες στα ριζά του Αρακύνθου, χρονολογείται απ’ το 3500 π. Χ.
Απ’ την πανάρχαια αυτή εποχή σώζονται μέχρι σήμερα τοπωνύμια, όπως Αράκυνθος, που είναι λέξη προ-ελληνική και σημαίνει δασωμένο βουνό.


Βλάστηση / Χλωρίδα
Το βουνό Aράκυνθος ή Zυγός (894 μ.), που είναι κατάφυτο από κέδρα και πουρνάρια, βρίσκεται στα βόρεια της λιμνοθάλασσας του Mεσολογγίου.
H περιοχή καλύπτεται από μεσογειακή μακία, φρύγανα, κωνοφόρα, βελανιδιές και αιωνόβιες καστανιές.

Ζώα / Πανίδα
Εδώ ζουν αγριογούρουνα, ελάφια, σκίουροι, χελώνες και άλλα άγρια ζώα, ερπετά και πτηνά όπως ο αετός.
Στον Aράκυνθο, και ειδικά στην περιοχή της Kλεισούρας, ζουν τα Όρνια, ο Xρυσαετός, ο Kραυγαετός, ο Πετρίτης, ο Δενδρογέρακας, το Xρυσογέρακο, το Σαΐνι, ο Mπούφος, η Tυτώ, η Πρασινοτσικλητάρα, η Kίσσα και πλήθος μικρών στρουθιομόρφων.
Kατά το χειμώνα στην περιοχή ξεχειμωνιάζουν σπάνια πουλιά όπως ο Mαυρόγυπας, ο Bασιλαετός και ο Στικταετός.

Μέσα στο φαράγγι της Κλεισούρας, η βλάστηση είναι πλούσια και αποτελείται από γέρικα πλατάνια, κυπαρίσσια, κουτσουπιές, χαρουπιές, αγριοτσικουδιές, σχίνα, παλιούρια, ασφάκες, ρείκια, αγριλιές, βελανιδιές, πουρνάρια και Σπάρτα. Στις ψηλές όμως κορυφές του Αράκυνθου υπάρχουν σημαντικά δάση με πολλά υπεραιωνόβια δένδρα.
Η περιοχή καλύπτεται επίσης από μεσογειακή μακία, φρύγανα, βελανιδιές και πουρνάρια. Στα ριζά των βράχων, στις υγρές σχισμάδες και στα σκιερά σημεία κάτω από τη χαμηλή βλάστηση, ανάλογα με τις εποχές φυτρώνουν τα κυκλάμινα, οι ορχιδέες, οι ανεμώνες, οι παπαρούνες, οι ίριδες, οι αγριοτριανταφυλλιές και σκορπίζουν τα χρώματά τους και τις γλυκές μυρωδιές τους μέσα στο φαράγγι. Την άνοιξη στο φαράγγι υπάρχει μεγάλη συμφωνία χρωμάτων, αλλά αυτό που εντυπωσιάζει περισσότερο είναι οι αποχρώσεις του ρόζ, απ' τους ανθούς της κουτσουπιάς. Το ρόζ διακόπτεται απ' τις κίτρινες πινελιές των σπάρτων.
Η παρουσία σπάνιων πουλιών και ειδικά αρπακτικών στην περιοχή υποδηλώνει οικοσύστημα ακόμη πλούσιο σε ζωή και ισορροπημένο. Σύμφωνα με τον Simpson στα μισά του 19ου αιώνα στην περιοχή φώλιαζαν σπάνια αρπακτικά όπως ο Γυπαετός και ο Βασιλαετός. Σήμερα υπάρχει στην περιοχή μια σημαντική αποικία από Όρνια (Gyps fulvus). Μερικά από τα αρπακτικά που φωλιάζουν εδώ αλλά και στην ευρύτερη περιοχή του Αράκυνθου είναι η ποντικοβαρβακίνα, το βραχοκιρκίνεζο, το ξεφτέρι, το δενδρογέρακο, ο χρυσαετός, το χρυσογέρακο, ο κραυγαετός, ο Μπούφος, η τυτώ, ο γκιώνης, η κουκουβάγια κ.ά. Στις απότομες ορθοπλαγιές του φαραγγιού φωλιάζουν επίσης εκτός από τ' αρπακτικά και άλλα "γκρεμόφιλα" είδη, όπως κόρακας, το βραχοχελίδονο, η βουνοσταχτάρα, ο βραχοτσοπανάκος, η πετροπέρδικα κ.ά.
Για τη μεγάλη τους οικολογική σημασία ο Αράκυνθος και τα Στενά της Κλεισούρας, ανήκουν στις περιοχές Natura 2000. Επίσης η περιοχή του φαραγγιού για την μεγάλη αισθητική, φυσική και πολιτιστική του αξία έχει κηρυχθεί σε φυσικό και πολιτιστικό μνημείο.

Κείμενα Περιηγητών
Ο Γάλλος περιηγητής G. Deschamps, στο Οδοιπορικό του 1890 Η Ελλάδα σήμερα περιγράφει με τα καλύτερα χρώματα τα βουνά της Αιτωλίας. «Τα βουνά της Αιτωλίας βρίσκονται πάντα μπροστά μας και με το απέραντο περίγραμμά τους φράζουν τον ορίζοντα μ' ένα πλατύ τείχος».

Ο Φραγκίσκος Πουκεβίλ που πέρασε στην περιοχή στο Ταξίδι στην Ελλάδα γράφει για την περιοχή. « Αυτή είναι η περιοχή που δημιούργησε η φύση για να γίνει μια μέρα το φρούριο των Αιτωλών και το καταφύγιό τους. Το επισημαίνουμε τώρα, χωρίς φόβο να προδώσουμε το μυστικό των καταφυγίων που σχημάτισαν οι ουρανοί για να γλιτώσουν τους χριστιανούς από τις βαρβαρικές επιθέσεις". Και συνεχίζει ο Πουκεβίλ σ' άλλο σημείο του Οδοιπορικού του. "Στα γύρω μέρη αυτού του στενού, που η σιωπή του έσπαζε μόνο από το τραγούδι του φλώρου, της γαλιάντρας και του σπίνου... Οι οδηγοί μου έδειξαν στην αντίθετη πλευρά αυτής της χαράδρας τις βίγλες των ληστών, οι οποίοι, από τότε που καταστράφηκαν τα δένδρα πίσω από τα οποία κρύβονταν, σχημάτιζαν ταμπούρια με σωρούς λίθων, πίσω από τα οποία πυροβολούσαν τους ταξιδιώτες. Μ' έτρωγε συνέχεια κρυφή ανησυχία, βλέποντας τους κρημνούς που μας τριγύριζαν. Τελικά μετά από τρία τέταρτα της ώρας κόπο, φθάσαμε στο υψηλότερο σημείο, απ' όπου είδα τη θάλασσα, το νησί και την πόλη Ανατολικό (Αιτωλικό). Όσο μπορούσε ν' απλωθεί το βλέμμα μου παρατήρησα και γρήγορα διαπίστωσα από κοντά πως το όρος Αράκυνθος εκτείνεται από τον Εύηνο ως κάτω από το Αγγελόκαστρο, όπου σβήνει με ελαφρά επικλινείς πλαγιές σε απόσταση πέντε περίπου χιλιομέτρων από την αριστερή όχθη του Αχελώου ».

Στη βόρεια έξοδο του στενού της Κλεισούρας βρίσκονταν από την εποχή ακόμη του Ομήρου η Αιτωλική πόλη Πυλήνη (όπως φανερώνει και το όνομά της). Μετά από επιδρομή που έκαναν οι Αιολείς όπως μας λέει ο Στράβωνας την μετέφεραν στη βόρεια πλευρά του όρους Αράκυνθος (κοντά στο μοναστήρι του Αγ. Γεωργίου) και την μετωνόμασαν Πρόσχιον. «... Μετανεγκόντες (Αιολείς) εις τους ανώτερον τόπους ήλλαξαν αυτής και τόνομα, Πρόσχιον καλέσαντες…».

Ο Δημήτριος Βικέλας, στο Οδοιπορικό του "Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν" (Επιστολή προς φίλον) (1884) γράφει: "Μετά την διάβασιν του έλους, (των λιμνών Τριχωνίδας-Λυσιμαχίας) η οδός στρέφουσα προς τα δεξιά παρακολουθεί τους πρόποδας του όρους Ζυγού, αποτόμως υψομένου υπεράνω των δύο λιμνών έπειτα δε, κάμπτουσα προς τ' αριστερά εισέρχεται εις σειράν στενών φαράγγων, αίτινες απολήγουν εις την περιώνυμον Κλεισούραν, τα Κύκνεια Τέμπη των αρχαίων. Αι πετρώδεις πλευραί του σχιστού όρους υψούνται αποτόμως εκατέρωθεν ως τοίχοι υπερμεγέθεις, από δε του βάθους, οπόθεν βλέπεις επί των βράχων τα σημεία της βροχής και των ανέμων, φαντάζεσαι ότι προσφάτος τις υποχθόνιος κλονισμός τους διέρρηξε και τους ήνοιξε. Στενή λωρίς ουρανού κυανού χωρίζει υπεράνω της κεφαλής σου το χάσμα, που και που δε διασχίζει τον αέρα, εκεί υψηλά, γύψ πλατυπτέρυγος ή ταχύς ιέραξ, εις τα υπέρυθρα άκρα των βράχων διακρίνεις μόλις τας οπάς όπου έχουν τα όρνεα τας φωλεάς των.

Ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος στο βιβλίο του "Ελληνικοί Ορίζοντες" γράφει: "Δρόμος γεμάτος πολύτιμες αφορμές αισθητικής ηδονής οδηγεί από το Αγρίνιο στο Αιτωλικό και στο Μεσολόγγι. Είναι ο δρόμος της Κλεισούρας του Αράκυνθου. Την είπα κάποτε λαβωματιά, που σκίζει το βουνό σε δύο μεγάλα κομμάτια και δημιουργεί ένα καταπράσινο διάσελο, όπου το πλατάνι, ρίχνει πυκνούς ίσκιους στην απόκρημνη πέτρα, όπου το σκίνο ευωδιάζει και το πουρνάρι σκαρφαλώνει σε ύψη, όπου αντίλαλοι υποβλητικοί φαίνονται να πηγάζουν από πανάρχαιες λησμονημένες φωνές. Κοντά στο άνοιγμα της Κλεισούρας αυτής, προς το μέρος της Λιμνοθάλασσας του Αιτωλικού, βρίσκεται σφηνωμένο στη σπηλιά του και στον απόκρημνο βράχο του το εκκλησάκι της Αγια Λεούσας, της Παναγίας που στέκει άγρυπνη απάνου στο μόχθο και στον ψυχικό κάματο του περαστικού. Λίγο πιο πέρα, λίγο πιο έξω η λιμνοθάλασσα λάμπει ολόχαρη και ακύμαντη".


ΚΑΛΥΔΩΝΑ
Η θέση της Καλυδώνας
Η αρχαία Καλυδώνα βρίσκεται στις νοτιοανατολικές παρυφές του όρους
Ζυγού (Αράκυνθος) στη θέση «Κούτραγα» πεντακόσια περίπου μέτρα από τα τελευταία σπίτια του Άνω Ευηνοχωρίου Αιτωλοακαρνανίας.

Καλυδώνα, Αναπαράσταση

Η ζωή της αρχίζει από τους προϊστορικούς χρόνους και φθάνει μέχρι τους ύστερους Ελληνικούς χρόνους. Από τον Όμηρο, μάλιστα αναφέρεται με την ονομασία «πετρήεσσα».
Σήμερα στο χώρα σώζονται: τμήματα του τειχικού περιβόλου, δίκλιτη στοά καθώς και η ιερά οδός που οδηγεί στο λατρευτικό τέμενος των ναών της Λαφρίας Αρτέμιδας και του Απόλλωνα.

Καλυδώνα, Ηρώο Λέοντα

Επίσης ανατολικά της ιεράς οδού αποκαλύφθηκε ωραίος θολωτός τάφος.
Η λίθινη θύρα αυτού του τάφου και οι προτομές του Ηρώου εκθέτονται σήμερα στο Μουσείο Αγρινίου.

Καλυδώνα, Τάφος του Λέοντα

Το 1965 αποκαλύφθηκε το βουλευτήριο, που μοιάζει με εκείνο της αρχαίας μικρασιατικής Πριήνης.

Ιστορική προσέγγιση της Καλυδώνας
Η ίδρυσή της πόλης χρονικά τοποθετείται στην αρχή της προϊστορίας, περίπου τον 3η χιλιετία π.Χ. και σύμφωνα με τις μαρτυρίες που έχουμε φτάνει μέχρι τους ύστερους Ελληνιστικούς χρόνους.
Η Καλυδώνα έλαβε μέρος στην Αργοναυτική εκστρατεία με το Μελέαγρο, έστειλε ναυτική δύναμη στην Τροία όπου σύμφωνα με τον Όμηρο συμμετείχε στην πολιορκία της, έστειλε στρατό που νίκησε και αναχαίτισε τους επιδρομείς Γαλάτες, και είχε σπουδαίο ρόλο στην Αιτωλική Συμπολιτεία σαν κυρίαρχη πόλη.
Η Καλυδώνα ήταν η μία απ' τις 5 κυριότερες αιτωλικές πόλεις.
Κατά τους χρόνους του Πελοποννησιακού πολέμου ήταν αυτόνομη, αλλά μετά την μάχη των Λεύκτρων επανήλθε στην Αιτωλική κυριαρχία.
Μεγάλες καταστροφές η πολιτεία υπέστη μετά την ήττα των Αιτωλών απ' τον Φίλιππο Ε', αλλά και πάλι κατάφερε να βρει ξανά την αίγλη της...
Το 48 π.χ. αντιστάθηκε στα επεκτατικά σχέδια των Ρωμαίων. Τελικά όμως υποτάχθηκε στις λεγεώνες του Ιουλίου Καίσαρα, και το 30 π.Χ. την κατέστρεψε απ’ τα θεμέλια της και την έσβησε εντελώς από το χάρτη, μεταφέροντας τους κατοίκους της στην νεοϊδρυθείσα από αυτόν πόλη της Νικόπολης και τους θησαυρούς της στην πόλη των Πατρών.
Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της προστάτιδας θεάς Αρτέμιδας μεταφέρθηκε κι αυτό στην Πάτρα.
Έκτοτε δεν αναφέρθηκε ποτέ πια ξανά το όνομα της Καλυδώνας.

Καλυδώνα, Ευρήματα

Καλυδώνιος Κάπρος

Στην ελληνική μυθολογία με το όνομα Καλυδώνιος Κάπρος είναι γνωστό ένα φοβερό σε μέγεθος και δύναμη αγριογούρουνο, το οποίο έστειλε η θεά Άρτεμις για να τιμωρήσει τον βασιλιά της πόλεως Καλυδώνας στην Αιτωλία. Σύμφωνα με τον μύθο, ο βασιλιάς της Καλυδώνας Οινέας προσέφερε τους πρώτους ετήσιους καρπούς της χώρας προς όλους τους θεούς εκτός από την Άρτεμη. Η θεά τότε από την οργή της έστειλε τον Κάπρο, που σκότωνε τους γεωργούς όταν πήγαιναν να σπείρουν και προκαλούσε καταστροφές στα υπάρχοντα των χωρικών. Τότε ο Μελέαγρος, γιος του Οινέα και της Αλθέας, για να απαλλάξει τη χώρα από το θηρίο, κάλεσε τους περισσότερους από τους ήρωες της Ελλάδας και τους υποσχέθηκε ότι όποιος κατόρθωνε να το σκοτώσει θα έπαιρνε ως έπαθλο το τομάρι και το κεφάλι του θηρίου.
Ακολούθησε το περίφημο «κυνήγι του Καλυδωνίου Κάπρου», στο οποίο πήραν μέρος οι πιο ονομαστοί μυθικοί ήρωες της εποχής (ο Βακχυλίδης στα «Επινίκια» τους αποκαλεί «αρίστους των Ελλήνων»).

Το κυνήγι του κάπρου

Μαρμάρινη ρωμαϊκή σαρκοφάγος από το Βικοβάρο με αναπαράσταση του κυνηγιού του Καλυδωνίου Κάπρου (Palazzo dei Conservatori, Ρώμη).

Αφού πρώτα φιλοξενήθηκαν οι ήρωες στα ανάκτορα του Οινέως επί εννέα ημέρες, βγήκαν για να ψάξουν το αγριογούρουνο. Στην αρχή σκοτώθηκαν από αυτό ο Υλέας και ο Αγκαίος. Ο πρώτος κυνηγός που κατάφερε να τραυματίσει το ζώο ήταν η θρυλική Αταλάντη, που το πέτυχε στο πίσω μέρος, και ο δεύτερος ο Αμφιάραος, που το πέτυχε στο μάτι. Στη συνέχεια ο Μελέαγρος σκότωσε το θηρίο χτυπώντας το με το ακόντιό του στο πλευρό. Πήρε λοιπόν το έπαθλο, το δέρμα του Κάπρου, και στη συνέχεια το χάρισε στην Αταλάντη, που είχε πρώτη τραυματίσει το ζώο.
Η Άρτεμις τότε προκάλεσε διχόνοια μεταξύ των Αιτωλών και των Κουρήτων που είχαν πάρει μέρος στο κυνήγι για το ποιος πράγματι είχε δικαίωμα στο τομάρι και το κεφάλι του ζώου, με τους δεύτερους να υποστηρίζουν ότι ο Μελέαγρος ως γιος του βασιλιά της χώρας είχε ευνοηθεί στη θέση του στο κυνήγι ώστε να το σκοτώσει. Επακολούθησε μάχη και σε αυτή ο Μελέαγρος σκότωσε τους Τοξέα και Πλέξιππο, αδελφούς της μητέρας του, η οποία τότε τον καταράστηκε, επικαλούμενη εναντίον του την οργή των «χθονίων θεών» (του Κάτω Κόσμου). Τελικώς, στη συνέχεια του μύθου (σε δύο διαφορετικές εκδοχές), ο Μελέαγρος έχασε τη ζωή του εξαιτίας αυτών των γεγονότων.

ΠΛΕΥΡΩΝΑ
Στις παρυφές του Αράκυνθου, Βορειοδυτικά του Μεσολογγίου και σε προνομιακή θέση από άποψης πανοραμικής θέας και απόλαυσης του φυσικού περιβάλλοντος θα συναντήσει κανείς την αρχαία Πλευρώνα, όπου σε εμάς σήμερα είναι γνωστή και ως κάστρο της κυρα -  Ρήνης, όπως αποτυπώνεται από σχετικό λαϊκό θρύλο. Πρόκειται ουσιαστικά για δυο πόλεις, την παλιά, που την είχε καταστρέψει ο Δημήτριος Β' το 234 π.Χ. και τη νεότερη.
"Η αρχαία Πλευρώνα, ομώνυμη του ήρωα Πλευρώνα, αναφέρεται από τον Όμηρο, στον "Κατάλογο των πλοίων", και βρισκόταν στο λόφο Γυφτόκαστρο και Πετροβούνι 1,5 χμ. βορειοδυτικά του Μεσολογγίου, στην πεδιάδα μεταξύ του Αχελώου και του Ευήνου ποταμού, στις πλαγιές του όρους Κούριον.
Στο μέρος αυτό είναι ορατά τα ερείπια των κυκλώπειων τειχών, από τα οποία ένα μέρος είναι μυκηναϊκό.
Η Πλευρώνα είναι γνωστή από τον Όμηρο, αφού έλαβε μέρος με σαράντα πλοία μελανόμορφα υπό το Θόαντα στον Τρωϊκό πόλεμο. Η προέλευσή της είναι μυθική. Την κατέστρεψε ο Δημήτριος ο Β' το 234 π.Χ. και οι κάτοικοι ίδρυσαν  μια καινούρια πόλη, τη νέα Πλευρώνα. Τα ερείπια της παλαιότερης πόλης βρίσκονται βόρεια της νεότερης. Η πόλη συνδέεται με τους Κουρήτες, τους μυθικούς κατοίκους της περιοχής και τους Αιτωλούς.
Η νέα Πλευρώνα χτίστηκε πιο ψηλά σε μέρος που περιβάλλεται από ψηλές επάλξεις τραπεζοειδούς σχήματος. Η πόλη περιβάλλεται από ένα τείχος μήκους 3 χμ., διακόπτεται από 25 πύργους, ένα ανά 30 - 70 μ. και καταλήγει στην οχυρωμένη ακρόπολη με 11 πύργους. Επτά πύλες επέτρεπαν την είσοδο στο εσωτερικό. Το νεότερο τείχος είναι ελληνιστικής κατασκευής και αποτελεί ένα από τα ωραιότερα παραδείγματα τραπεζοειδούς κατασκευής της εποχής."
Από την Πλευρώνα καταγόταν ο Πανταλέων, στρατηγός της Αιτωλικής Συμπολιτείας και ο Αλέξανδρος, ο μόνος γνωστός ποιητής που έζησε στην Αλεξάνδρεια στα χρόνια του Πτολεμαίου Φιλάδελφου.
Ο χώρος περιβάλλεται από τείχος, στο οποίο βρίσκεται η μεγάλη δεξαμενή, γυμναστήριο, το θέατρο. Στο τελευταίο, από το λαογραφικό σύλλογο γίνονται συνεχείς και άοκνες προσπάθειες για αξιοποίηση και προβολή του και με τη διοργάνωση αξιόλογων θεατρικών παραστάσεων. 
"Στα σωζόμενα ευρήματα της πόλης ξεχωριστή θέση κατέχει το θέατρο, που ανήκει στο τέλος του 3ου αι. Το θέατρο βρίσκεται νοτιοδυτικά της πόλης και στηρίζεται μαζί με το προσκήνιο στο εσωτερικό τμήμα του τείχους, με ένα πύργο ο οποίος αποτελεί κεντρικό στοιχείο της κατασκευής της σκηνής. Η ορχήστρα σχηματίζει ένα ημικύκλιο των 10,7 μ. Το θέατρο της Πλευρώνας πρωτοτυπεί για τη σκηνή του, στην οποία έχει ενσωματωθεί ένα τμήμα του τείχους. Αριστερά και δεξιά του πύργου προστέθηκαν δύο δωμάτια που αποτελούσαν τα παρασκήνια. Μεταξύ των παρασκηνίων υπήρχε η κιονοστοιχία του προσκηνίου, αποτελούμενη από έξι ημικίονες και δύο πεσσούς. Το θέατρο της Πλευρώνας οικοδομήθηκε σε άμεση γειτνίαση προς τον οχυρωματικό περίβολό της. 
Στην Ακρόπολη της Πλευρώνας, μπορούμε να διακρίνουμε ένα μικρό ναό της Αρακυνθίας Αθηνάς, που θεωρείται προστάτης της πόλης. Από το ναό της Αθηνάς διατηρούνται μόνο μερικά τμήματα από κολόνες δωρικού ρυθμού και τμήματα από τη διακόσμηση της κάλυψης. Ναός θεάς υπήρχε στην Ακρόπολη. Εκεί σήμερα υπάρχει ένα εκκλησάκι.
Η λατρεία της επιβεβαιώνεται και από τη δημόσια σφραγίδα της Πλευρώνας, η οποία βρέθηκε στην Καλλίπολη και αναπαριστά το κεφάλι της Αθηνάς, με αττικό περίβλημα στο κεφάλι και από μαρτυρίες του Διόνυσου, γιου του Καλλίφωνου. Η Αθηνά ονομάζεται Αρακυνθία από το ομώνυμο βουνό. 
Αρχαιολογικές μελέτες μιλούν για την παρουσία και άλλων τόπων λατρείας. Τα ερείπια ενός κτιρίου, πιθανώς ναού στην περιοχή Πετροβούνι, είναι οι σημαντικότερες ενδείξεις λατρείας στην Πλευρώνα."
"Η τοποθεσία είναι γνωστή ως κάστρο της κυρα - Ρήνης. Η κυρα - Ρήνη ήταν θυγατέρα του αυτοκράτορα Αλεξίου Παλαιολόγου, σύζυγος του αυτοκράτορα Ανδρόνικου. Οι ντόπιοι έχουν ακούσει ότι στα ερείπια της πόλης υπάρχουν κρυμμένα τρία μεγάλα κιβώτια, από τα οποία τα δύο είναι γεμάτα με χρυσάφι και το τρίτο με φίδια, που φρουρούν το θησαυρό. 
Ο λαός συνέδεσε την Κυρα - Ρήνη του Κάστρου με την παρακάτω παράδοση: Δύο βασιλόπουλα, ο Ανήλιαγος και ο Γυφτάκης, την αγαπούσαν. Η καρδιά της όμως χτυπούσε για τον Ανήλιαγο. Για να δώσει τέλος στην ερωτική της περιπέτεια, αθλοθέτησε και στους δύο μνηστήρες από ένα μεγάλο κατόρθωμα, ο Γυφτάκης να χτίσει το κάστρο με τους πύργους, με τα παλάτια και το παζάρι και ο Ανήλιαγος να φέρει το νερό από τη λίμνη του Αγγελόκαστρου. Όποιος τελειώσει πρώτος τη δουλειά του, εκείνον θ' αγαπήσει. Ο Γυφτάκης μέσα σε δυο χρόνια τελείωσε το έργο του πρώτος. Ήταν πια έτοιμος να παραδώσει τα κλειδιά στην κυρα - Ρήνη. Χαρούμενος έκανε τραπέζι σ' όλους τους μαστόρους μέσα στο παζάρι του κάστρου και όλοι είχαν χαρά και γλέντι. Ξαφνικά ακούγεται μέσα από τη γη, καταμεσής στο παζάρι, ένα δυνατό βουητό και πετιέται ο Ανήλιαγος έξω. "Καλώς τα χαίρεσθε, λέει, μα τραπέζι χωρίς νερό δε γίνεται!". Κι ευθύς ολόδροσο και καθαρό νερό άρχισε να τρέχει. Η κυρα - Ρήνη χαρούμενη είπε πως αυτός τέλειωσε πρώτος τη δουλειά, γιατί ο Γυφτάκης δεν της είχε παραδώσει τα κλειδιά κι αγάπησε τον Ανήλιαγο. Τότε κι αυτός απ' το κακό του έχτισε απέναντι άλλο κάστρο, το Γυφτόκαστρο και πολεμούσε τ' απάνω κάστρο."


ΤΡΙΧΩΝΙΟ
Οι πρώτοι Έλληνες ήρθαν εδώ πριν τέσσερις χιλιάδες χρόνια περίπου. Δηλαδή κατά τη δεύτερη χιλιετία προ Χριστού.
Μια ελληνική φυλή, οι Αιτωλοί, κατέλαβαν τη Δυτική Στερεά και την είπαν
Αιτωλία. Ήρθαν εδώ με άλογα και κοπάδια, ζητώντας βοσκοτόπια. Μια ομάδα Αιτωλών εγκαταστάθηκε στη μεγάλη πεδιάδα του Αγρινίου, που ονομάστηκε γι’ αυτό, από τότε, «μέγα αιτωλικόν πεδίον».
Άλλη ομάδα Αιτωλών εγκαταστάθηκε στην μικρότερη, αλλά ευφορότατη πεδινή λωρίδα, που είναι ανάμεσα στον Αράκυνθο και την Τριχωνίδα, και θα ονομασθεί αργότερα Μακρυνεία. Στους πρόποδες του βουνού χτίζουν πολίσματα, με πρώτο μεταξύ αυτών το Τριχώνιο, στη θέση ακριβώς της σημερινής Γαβαλούς.
Πόλη ονομαστή, το Τριχώνιο, που το αναφέρει ο ιστορικός Πολύβιος και ο γεωγράφος Στράβων, έπαιξε σπουδαίο ιστορικό ρόλο κι έγινε ευρύτερα γνωστό στα χρόνια της Αιτωλικής Συμπολιτείας (300 – 31 π.χ.), βρισκόταν όμως εδώ αιώνες πριν, απ` την εποχή του Μυκηναϊκού Πολιτισμού και του Τρωικού Πολέμου ( 1200 π.Χ.).
Ακόμη πιο παλιά, το 2000 π.Χ., εποχή του Χαλκού, στην ίδια θέση, στα ριζά του Αρακύνθου, βρισκόταν προϊστορικός οικισμός, που είχε προελληνικό, πελασγικό όνομα, αφού οι Έλληνες και ειδικά οι Αιτωλοί, που έχτισαν το Τριχώνιο, δεν είχαν ακόμη κατεβεί στην Ελλάδα. Κι ακόμη πιο παλιά, το 5000 π.Χ., στη Νεολιθική εποχή, ήρθαν εδώ, οι πρώτοι γεωργοί και ποιμένες.

Η ΑΙΤΩΛΙΚΗ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΤΡΙΧΩΝΙΟΥ Σ’ ΑΥΤΗΝ
Θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο της Συμπολιτείας ήταν το Θέρμο, αλλά οικονομικό και πολιτικό κέντρο, ήταν το Τριχώνιο, απ’ όπου προέρχονταν οι επιφανέστεροι στρατηγοί. Έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στην αρχαιότητα απ’ το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και μετά, ως την εποχή του Χριστού, δηλ. επί τρείς περίπου αιώνες ( 300 – 31 π. Χ.).
Πρωταγωνίστησε επίσης στη νίκη κατά των Γαλατών και στην αντίσταση κατά των Ρωμαίων.
Ανέδειξε μεγάλους στρατηγούς και πολιτικούς, όπως ο Δωρίμαχος, ο Νίκανδρος, ο Σκόπας και άλλοι, που κυβέρνησαν την Αιτωλική Συμπολιτεία.
Το Ασκληπιείο, και άλλα πλούσια ευρήματα, που έφεραν στο φώς οι ανασκαφές, δίνουν μέχρι σήμερα, μια εικόνα της ακμής του αρχαίου Τριχωνίου.

ΡΩΜΑΙΟΚΡΑΤΙΑ – ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Μετά ήρθαν οι Ρωμαίοι. Στο ακρωτήριο Άκτιο, εκατό χιλιόμετρα από δώ, κοντά στη Βόνιτσα και την Πρέβεζα, το 31 π.Χ. έγινε η κοσμοϊστορική ναυμαχία του Ακτίου, που έκρινε την τύχη του αρχαίου κόσμου – και του αρχαίου Τριχωνίου. Αντίπαλοι ήταν οι στρατοί και οι στόλοι δύο επιφανών Ρωμαίων, του Αντωνίου και του Οκταβιανού. Νίκησε κατά κράτος ο δεύτερος, που επονομάσθηκε γι` αυτό Αύγουστος ( Σεβαστός) και άρχισε η Ρωμαιοκρατία. Οι κάτοικοι του Τριχωνίου εγκαταλείπουν τη γενέτειρα και ανεβαίνουν στα βουνά.

ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΓΑΒΑΛΟΥΣ
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, οι απόγονοι των κατοίκων του αρχαίου Τριχωνίου μετακινούνται στα δυσπρόσιτα μέρη του Ζυγού, για να αποφύγουν τούς Τούρκους, και ιδρύουν εκεί αγροτοποιμενικό οικισμό, με το όνομα Γαβαλού. Από πού προήλθε το όνομα;
Ένας απ` τούς πρώτους οικιστές της περιοχής ονομαζόταν Γαβαλάς, όνομα βυζαντινό, που δείχνει ότι οι ρίζες του κρατούν πιθανώς από κει, απ` την αρχοντική οικογένεια των Γαβαλάδων, που έδρασε στην Πόλη τα χρόνια της ακμής και διασκορπίσθηκε, μετά την Άλωση, στη νότιο Ελλάδα.
Στη λαϊκή γλώσσα τώρα μπορεί, ως γνωστόν, η γυναίκα να παίρνει το όνομα του άνδρα της, με την αν-δρωνυμική κατάληξη «-ού»: Νικολός – Νικολού∙ Μιχαήλ – Μιχαλού∙ Μελάς – Μελού∙ Πεταλάς – Πεταλού∙ Γαβαλάς – Γαβαλού∙
Αρχικά δηλαδή Γαβαλού ονομαζόταν η σύζυγος ή η κόρη του Γαβαλά, ή η κτηματική της περιουσία, όπως συνηθιζόταν τότε. Μετά η ονομασία επεκτάθηκε σ’ όλον τον οικισμό και προέκυψε το τοπωνύμιο Γαβαλού.
Όπως απ’ την Κατερίνη ονομάστηκε το Μοναστήρι και η περιοχή του «Κατερινού»∙ Όπως απ’ τον Μακρή πήρε το όνομά της η Μακρυνού, κι απ’ το Γραμματικό του Μακρή πήρε το όνομά της η Γραμματικού∙ Έτσι κι απ’ τον Γαβαλά προήλθε το όνομα Γαβαλού.

ΟΙ ΚΛΕΦΤΑΡΜΑΤΩΛΟΙ ΤΟΥ ΖΥΓΟΥ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ονομαστοί για τη δράση τους κατά την Τουρκοκρατία έμειναν οι Κλέφτες του Ζυγού: Οι Ντοβαίοι απ’ το Κεράσοβο, οι Τραγουλαίοι απ’ τον Παλιοπλάτανο (παλιά Ματαράγκα), οι Τσερπελαίοι απ τη Μακρυνού, οι Γαλαναίοι απ τον Αι-Γιώργη Μεσολογγίου, οι Μοσχαίοι απ’ τη Γαβαλού, οι Γκολφιναίοι απ’ την Καψορράχη και το Καλφενίκι.
Όλοι αυτοί σχηματίζουν «νταϊφάδες» (άτακτα σώματα κλεφτών) και πολεμούν τον τύραννο. Γενναία μεν, αλλά για το μπουλούκι του ο καθένας, χωρίς υψηλότερο όραμα και σκοπό.
Γαβαλιώτης οπλαρχηγός Δημήτριος Μακρής είναι εκείνος που οργανώνει τα άτακτα σώματα σε πειθαρχημένο στρατό. Τούς εμπνέει φρόνημα υψηλό, εθνική συνείδηση και απελευθερωτικό σκοπό, και πολεμάει μαζί τους στην έξοδο του Μεσολογγίου.

Περπατώντας στο μονοπάτι της εξόδου
«Το χάραμα,
επήρα του ήλιου τον δρόμο,
κρεμώντας την λύρα, την δίκαιη στον ώμο,
κι όπου χαράζει έως όπου βυθά,
τα μάτια μου δεν είδαν,
τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι...»
Διον. Σολωμός
Αφήνοντας πίσω μας το Μεσολόγγι και με ΝΑ. κατεύθυνση βγαίνουμε από την πύλη της εξόδου και κατευθυνόμαστε σε 9 χλμ. περίπου (2 ώρες περπάτημα) στο ιστορικό μονοπάτι του Αϊ-Συμιού. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κασομούλη, Στον Αϊ-Συμιό κατάφερε, να φθάσει μόνο μία από τις 3 φάλαγγες της εξόδου, με αρχηγούς τους Μακρή και Τζαβέλλα, και εκεί, ενώ περίμεναν ότι θα τους βοηθούσαν κάποιοι οπλαρχηγοί που είχαν έρθει για να πραγματοποιήσουν αντιπερισπασμό στους Τουρκοαιγύπτιους, εξαιτίας, όμως, εσωτερικών ερίδων, δεν ήρθαν και οι εξοδίτες βρήκαν πολυάριθμους Αλβανούς υπό τον Μουσταήμπεη και έπαθαν τα πάνδεινα καταδιωκόμενοι ακόμη και πάνω στο βουνό.
Στη διάρκεια των μαχών (με χιλιάδες τους νεκρούς) σώθηκαν μόνο 1.300 άνδρες, 7 γυναίκες και 3-4 παιδιά, όπως γράφει ο Σπ. Τρικούπης, περπατώντας όλη τη νύχτα και φθάνοντας τα ξημερώματα στην κορυφή του βουνού σε κακή κατάσταση από τις ταλαιπωρίες, την πείνα και τον κόπο.

Καλόγερος – Γιάννης Γούναρης
Στην "αητοφωλιά" της Αγιά Λεούσας, ασκήτεψε και έζησε ο Γιάννης Γούναρης, "ο καλόγερος της Κλεισούρας", ο άνθρωπος που έσωσε το Μεσολόγγι το Δεκέμβριο του 1822 όταν ο Βρυώνης με τον Κιουταχή αποφάσισαν να κάνουν επίθεση τη νύχτα των Χριστουγέννων. Το μυστικό το έμαθε ο Γούναρης, μια και ήταν κυνηγός του Ομέρ-Βρυώνη και το μετέφερε στους Μεσολογγίτες στις 24 Δεκεμβρίου το πρωί, έτσι μπόρεσαν οι πολιορκημένοι να απωθήσουν και πάλι τα στίφη των Τούρκων. Ο Βρυώνης, όμως, έμαθε ότι ο Γούναρης αποκάλυψε το μυστικό του και για να τον εκδικηθεί έσφαξε τη γυναίκα και τα παιδιά του. Ο Γούναρης μετά τη σφαγή των αγαπημένων του αποφάσισε να μονάσει στην Κλεισούρα.
Ο Κώστας Κρυστάλλης, ο μεγάλος μας ποιητής, εμπνεύστηκε από τη θυσία του Γιάννη Γούναρη και έγραψε το ποίημα "ο Καλόγερος της Κλεισούρας".
Ο Μερ-Πασσάς μαθαίνει του κυνηγού την προδοσιά και στην απελπισιά του,
σαν πήρε ο Κώστας τα βουνά, του σφάζει τα παιδιά του. Το ‘παν του Κώστα στα βουνά και τ' άρματα πετάει και στης Κλεισούρας το μικρό το 'ρημοκκλήσι πάει
και γίνεται καλόγηρος, ντύνεται ράσα μαύρα..

Η προτομή του Γ. Γούναρη μέσα στο φαράγγι, δίπλα σ' εκείνη του Πατροκοσμά, θυμίζει στους περαστικούς τη μεγάλη θυσία του.

Κάθε χρόνο, την Παρασκευή, παραμονή του Λαζάρου αναβιώνει το έθιμο του Λαζάρου. Μικροί και μεγάλοι φτιάχνουν το Λάζαρο για να κρεμάσουν τα κύπρια και να βγουν στις γειτονιές χτυπώντας τον, με το αζημίωτο βέβαια. Ο Λάζαρος είναι ένας καλαμένιος σταυρός με το κάτω άκρο του πιο μακρύ. Χοντρά σκληρά καλάμια, τρυπημένα στα πλάγια για να μπαίνουν τα μικρά καλοφτιαγμένα τοξωτά καλάμια. Στο κάτω μέρος του σταυρού δένουν γερά τα κύπρια ή και κουδούνια. Στο πάνω μέρος βάζουν βάγια την οποία καλύπτουν με ένα λευκό πανί ραμμένο γύρω γύρω. Πάνω από το πανί και σε σχήμα σταυρού  βάζουν λουλούδια, βιολέτες, γαρύφαλλα, τριαντάφυλλα κ.α. γερά ραμμένα στο πανί για να μην πέσουν με το χτύπημα του Λαζάρου.
Παλαιότερα, δε, σύμφωνα με την παράδοση, χτυπούσαν κυρίως τα μεγάλα Λαζάρια οι Ντζαναίοι και οι Κατσουλαίοι, οι Παπαδομητσαίοι, οι Κουτσουκαίοι και ο Μάνθος ο Δεμερτζής μου είχε τον μεγαλύτερο κύπρο. Το βράδυ της Παρασκευής, συγκεντρώνονται στην Παναγία, μια ωραιότατη τοποθεσία με το εκκλησάκι, ή στο Αλωνάκι, άναβαν φωτιές και ξενυχτούσαν χτυπώντας τα Λαζάρια. Το πρωί πήγαιναν στις γειτονιές, όπως και τώρα και μετά στο κοιμητήριο του χωριού, στον Αι Λάζαρο και εκεί χτυπούσαν αφού είχε τελειώσει η λειτουργία τα κύπρια και τέλος άφηναν τα λουλούδια και τα βάγια. Πολλοί, αφού έβγαζαν τα κύπρια άφηναν ολόκληρο το Λάζαρο στο μνήμα κάποιου δικού τους και τα 'φερναν στο χωριό απ' τα σύρματα πιασμένα σα να ήταν κρεμασμένα στο λαιμό των γιδιών. Έτσι έπαιρνε τέλος η πολυήμερη, κοπιώδης αυτή συνήθεια.

Σύμφωνα με ιστορικές μαρτυρίες, τα Λαζάρια σχετίζονται με την έξοδο του Μεσολογγίου. Οι οπλαρχηγοί, πριν γίνει η έξοδος, είχαν προγραμματίσει να αιφνιδιάσει του Τούρκους από πίσω ο Καραϊσκάκης. Όμως ο Καραϊσκάκης αρρώστησε και έμεινε στη Δερβέκιστα (Ανάληψη) και έτσι οι κάτοικοι του Αρακύνθου αποφάσισαν να αιφνιδιάσουν εκείνοι τους Τούρκους ούτως ώστε να μπορέσουν οι πολιορκημένοι να βγουν από την πόλη. Έτσι, έβγαλαν τα κύπρια απ' τα πρόβατα, σχημάτισαν με ξύλα ένα σταυρό και τοποθέτησαν τα κύπρια και βγήκαν πίσω από τους Τούρκους χτυπώντας τα κουδούνια καταφέρνοντας έτσι να τους αιφνιδιάσουν για λίγο. Την επόμενη χρονιά, για να τιμήσουν τους νεκρούς της Εξόδου αποφάσισαν να φτιάξουν "Λαζάρους", όπως ονόμασαν την κατασκευή του σταυρού με τα κύπρια.
Ο συμβολισμός του Λαζάρου είναι σαφής. Ο "Λάζαρος"  συμβολίζει το ανθρώπινο σώμα ενώ τα βάγια τη μέρα της εξόδου. Με τα χρόνια, τα Λαζάρια όχι μόνο πήραν θρησκευτικό χαρακτήρα αλλά και εμπλουτίστηκαν με πολιτιστικές εκδηλώσεις. Χορευτικοί όμιλοι παρουσιάζουν παραδοσιακούς χορούς, παιδιά ντύνονται με παραδοσιακές στολές ενώ πολλές φορές γίνονται και αγώνες ή συναυλίες.

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
ΜΟΥ ΠΟΝΕΣΕ ΓΙΑ ΚΛΕΦΤΟΥΡΙΑ, ΜΟΥ ΠΟΝΕΣΕ ΓΙΑ ΚΛΕΦΤΗΣ
Μου πόνεσε για κλεφτουριά, μου πόνεσε για κλέφτης
Παίρνω και ζώνω τ’ άρματα και το βαρύ τουφέκι
και βγήκα νύχτα ο μαύρος στα βουνά, ψηλά στα κορφοβούνια…
Βρίσκω λημέρια κλέφτικα παλιά χορταριασμένα
με παίρνει το παράπονο και δυο τουφέκια ρίχνω
να συνταχτεί η κλεφτουριά  και η συμμορία όλη…

Ο ΓΙΑΝΝΟΣ ΠΕΡΑ ΕΔΙΑΒΑΙΝΕ ΤΗ ΝΥΧΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΩΝΤΑΣ
Ο Γιάννος πέρα εδιάβαινε τη νύχτα τραγουδώντας
ξύπναε τ’ αηδόνια απ’ τις φωνές και τα στοιχειά απ’ τους βράχους,
ξυπνάει και την αγάπη του πέντε μερών νυφούλα,
τραγούδησε βρε Γιάννο μου θλιβερά και πονεμένα.

ΕΝΑΣ ΑΣΚΗΤΗΣ ΕΔΙΑΒΑΙΝΕ ΣΤΟΥΣ ΚΑΜΠΟΥΣ ΚΑΒΑΛΑΡΗΣ
Ένας ασκητής εδιάβαινε στους κάμπους καβαλάρης,
σέρνει τα βόλια τριάντα δυό καλάμια εξήντα πέντε
και με το κιάλι αγνάντευε και με το κιάλι βλέπει
στου πεθερού του την αυλή μαύρος σταυρός στην πόρτα του και κόσμος μαζεμένοι
πάψτε παιδιά μ’ τα όργανα πάψτε και τα νταούλια
τον Κώστα μας βαρέσανε σε κλέφτικα λημέρια.