1η Παιδαγωγική & Ενημερωτική συνάντηση με τους γονείς
1 Οκτωβρίου 2007
Μαμασούλα Μαρία
Φιλόλογος – Δ/ρ Παιδαγωγικής
Διευθύντρια του Μουσικού Σχολείου Αγρινίου
Οι αξίες στη ζωή των παιδιών μας
«Οι αξίες είναι θεμελιώδεις συνδετικές αρχές, βασικά κριτήρια ηθικής και συστήματα αναφοράς, τα οποία καθοδηγούν την ανθρώπινη συμπεριφορά και με τα οποία κρίνουμε το ποιόν της ζωής μας», γράφει ο Ακαδημαϊκός κ. Λουκάς Χριστοφόρου, και συνεχίζει: «Οι αξίες σήμερα αναγνωρίζονται ως αναγκαίες για την αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων του συγχρόνου ανθρώπου και αυτό είναι ελπιδοφόρο στοιχείο». Το ερώτημα προβάλλει έντονο για μας τους παιδαγωγούς, την οικογένεια, το σχολείο. Πιστεύουμε σ’ αυτή την αναγκαιότητα; Και αν ναι, πώς εργαζόμαστε για να εμπνεύσουμε στα παιδιά μας αυτές τις πανανθρώπινες αξίες;
Για πολλούς αιώνες αυτές οι αξίες ήταν αναμφισβήτητες, ριζωμένες βαθιά, στερεές, αμετάβλητες. Ο άνθρωπος πίστευε σ΄ αυτές. Μπορούσε να στηριχθεί επάνω τους, να εμπνευστεί, να προχωρήσει στη ζωή και να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες. Σήμερα τα πάντα άλλαξαν, τα πάντα αμφισβητούνται. Σ’ αυτή τη γενική αμφισβήτηση, ποιο είναι το δικό μας έργο, η δική μας θέση;
Σήμερα περισσότερο από ποτέ το παιδί έχει ανάγκη από αυτές τις αξίες. Ζει σ’ ένα κόσμο που βομβαρδίζεται συνεχώς από τα Μ.Μ.Ε. από το ανακάτεμα αξιών, ιδεών, λαών, που γίνεται όλο και πιο έντονο από την ταχύτατη επικοινωνία και ενημέρωση που έκαναν τον πλανήτη μας μια μεγάλη γειτονιά. «Σ’ αυτόν τον κόσμο είναι ανάγκη να παροτρύνουμε τα παιδιά μας να γνωρίσουν τον πολιτισμό, στον οποίο ανήκουν, να νοιώσουν υπερήφανα για τις ρίζες τους. Είναι το μόνο αντίδοτο γι’ αυτούς που μιλούν για παγκοσμιοποίηση, προσπαθώντας να καλύψουν τη φτώχια τους και να δώσουν στον εαυτό τους μια εικόνα ψεύτικου μεγαλείου», γράφει ο Πρόεδρος της Διεθνούς Ενώσεως για την Εκπαίδευση των Γονέων, Ψυχοκοινωνιολόγος Μονσέφ Γκουϊτούνι.
Για να εμπνεύσουμε όμως στο παιδί αξίες, πρέπει πρώτα απ’ όλα να του εξασφαλίσουμε ένα σταθερό, ισορροπημένο περιβάλλον που θα το βοηθήσει να σταθεί στα πόδια του και να κατακτήσει τη ζωή. Απαραίτητος όρος είναι να κάνει το παιδί τα πρώτα του βήματα σε μια σταθερή οικογένεια. Και εδώ ακριβώς υπάρχει η δυσκολία. Διαζύγια, δεύτερος γάμος, μονογονικές οικογένειες, ελεύθερη συμβίωση δημιουργούν συνθήκες κάθε άλλο παρά κατάλληλες.
Πώς όμως παρ’ όλα αυτά μπορούμε να δώσουμε στο παιδί αυτή τη σταθερότητα που την έχει τόσο ανάγκη; Σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τη μάνα. Πρέπει το παιδί να νοιώθει τη σωστή παρουσία της κοντά του. Ο ρόλος της μάνας είναι κεφαλαιώδης, ουσιαστικός, απαραίτητος για τη σωματική και ψυχική υγεία του παιδιού. Κανείς και τίποτε δεν μπορεί να την αντικαταστήσει. Η ζεστασιά, η στοργή, η αγάπη, το πλησίασμα της μητέρας, από την εμβρυακή ακόμη ηλικία, είναι απαραίτητη προϋπόθεση και σημείο αναφοράς για όλη τη ζωή του παιδιού. Σημαντικός και σπουδαίος είναι και ο ρόλος του πατέρα. Όμως ο ρόλος του στην καρδιά του παιδιού επηρεάζεται από τη θέση που έχει ο πατέρας στην καρδιά και στο πνεύμα της μητέρας. Από τη σπουδαιότητα που έχει για τη μάνα η παρουσία του πατέρα στη ζωή της και στην οικογένειά της, από το ενδιαφέρον που έχει η μάνα για το σύζυγο και πατέρα των παιδιών της. Ευτυχισμένο το παιδί που ζει κάτω από το βλέμμα, τη στοργή, την αγάπη και τη φροντίδα και των δύο γονιών του. Αισθάνεται άνετα, πατάει στα πόδια του, είναι σίγουρο για τη ζωή. Η σταθερότητα που το περιβάλλει, η βεβαιότητα ότι ανήκει σε μια τόσο αρμονική οικογένεια, η χαρά που πηγάζει απ’ αυτή τη συμβίωση, του δίνουν φτερά για τη ζωή, σιγουριά για το μέλλον. Το παιδί απολαμβάνει τη μοναδικότητα της οικογένειας και τη σταθερή θέση του σ’ αυτή, είναι ικανό να έχει γνώμη, να δίνει το παρόν στο σπίτι, στο σχολείο, στην κοινωνία. Έτσι αναπτύσσεται σε ένα σωστό και ισορροπημένο άνθρωπο.
Για να υπάρχει, λοιπόν, αυτή η ισορροπία και η βεβαιότητα, είναι ανάγκη να υπάρξουν οι αξίες στη ζωή του. Η οικογένεια πρώτα και το σχολείο στη συνέχεια πρέπει να φροντίσουν γι’ αυτό. Είναι λάθος αυτό που υποστηρίζουν μερικοί, ότι πρέπει να αφήσεις το παιδί μόνο του να διαλέξει. Όταν απολαμβάνεις ένα εκλεκτό φαγητό μπορείς να αφήσεις το παιδί σου πεινασμένο; Όταν είσαι ζεστά ντυμένος μπορείς να αφήσεις το παιδί σου να κρυώνει; Συνεπώς, όταν έχεις αξίες στη ζωή σου, είναι δυνατόν να τις στερήσεις από το παιδί σου; Ο Ζαν – Λυκ Ωμπέρ, σύγχρονος σχολικός ψυχολόγος στο Παρίσι, λέει σχετικά: «Θα πρέπει να απαλλαγούμε από την ιδέα να αφήσουμε τη φύση να ενεργήσει μόνη της. Ότι το παιδί θα βρει μόνο του το δρόμο του. Είναι μια αγγελική ιδέα που είχαν μερικοί ονειροπόλοι που πίστευαν αναμφιβόλως ότι καλλιεργούμε ένα παιδί ακριβώς όπως καλλιεργούμε τα φασόλια. Τοποθετούμε πάνω σ’ ένα μικρό βρεγμένο βαμβάκι ένα σπόρο φασολιού και ο σπόρος φυτρώνει μόνος του. Αυτός ο άκρατος φιλελευθερισμός οδήγησε σε μεγάλες καταστροφές. Ένα παιδί έχει ανάγκη να ασχοληθούν μαζί του, να το βοηθήσουν να αναπτύξει ιδέες, ενδιαφέροντα, ενθουσιασμό. Όλα αυτά δεν μπορούν να ξεπεταχθούν μόνα τους, όπως ο θερμοπίδακας ξεπετάγεται από το έδαφος. Το παιδί πρέπει οι άλλοι να το παροτρύνουν».
Και συνεχίζει ο μεγάλος παιδαγωγός: «Πιστεύετε σε κάτι; Έχετε ένα ιδανικό, ένα ιδεώδες; Πιστεύετε ακράδαντα σ’ αυτό; Τότε μη διστάζετε. Βοηθείστε το παιδί σας να το συμμεριστεί. Μεταδώστε του τον ενθουσιασμό σας. Τότε θα το δείτε δραστήριο, ζωντανό, δημιουργικό. Ένα «πιστεύω», ένα ιδανικό βοηθούν το άτομο. Του δίνουν ένα νόημα στη ζωή. Τρέφουν τη σκέψη του. Ενισχύουν την ταυτότητά του. Δυναμώνουν την προσωπική του ελευθερία. Γονείς, μην έχετε κανένα φόβο. Εάν η πίστη σας είναι υγιής, θα βοηθήσει το παιδί σας να ζήσει αρμονικά με τους άλλους».
Οι αξίες έχουν δοκιμαστεί αιώνες ολόκληρους και έχει αποδειχθεί η μεγάλη τους ωφέλεια στη ζωή των ανθρώπων. Πολλές φορές καταπολεμήθηκαν. Πολλές φορές αμφισβητήθηκαν. Πολλοί προσπάθησαν να τις σβήσουν. Αλλά απέτυχαν. Το μόνο που πέτυχαν ήταν να γίνει η κοινωνία ζούγκλα, όπως, δυστυχώς, συμβαίνει και σήμερα. Και οι άνθρωποι μετά την αμφισβήτηση ξαναγύρισαν στις αξίες, γιατί αυτές αποτελούν ορόσημα ζωής.
Γονείς και δάσκαλοι πρέπει να αναλάβουμε την αγωγή των παιδιών, εξοπλίζοντάς τα με τις μεγάλες αξίες της ηθικής, της πίστης, της αγάπης. Τις αξίες αυτές, που πριν έλθει η εξ Αποκαλύψεως Αλήθεια, αποτελούσαν την ηθική και το δίκαιο των αρχαίων πολιτισμών. Αυτές που ο Χριστός τους ‘έδωσε το κύρος του Θείου Νόμου. Αυτές που μετέπειτα η Νομική Επιστήμη κατοχύρωσε στους Ποινικούς Κώδικες όλων των κρατών. Αυτές, τις πανανθρώπινες και αιώνιες αξίες ας ξαναδώσουμε στα παιδιά μας. Για να τα δούμε μεγαλώνοντας, ισορροπημένους και ευτυχισμένους ανθρώπους. Οικογένεια και σχολείο ας προσπαθήσουμε γι’ αυτό και ας συνεργαστούμε.
2η Παιδαγωγική & Ενημερωτική συνάντηση με τους γονείς
8 Φεβρουαρίου 2008
Μαμασούλα Μαρία
Φιλόλογος – Δ/ρ Παιδαγωγικής
Διευθύντρια του Μουσικού Σχολείου Αγρινίου
Ο σεβασμός ως ηθική αξία
Το θέμα αυτό ξεπήδησε από τις ανάγκες των καιρών μας. Από μερικούς έντονους προβληματισμούς. Που πάμε; Που βαδίζει η Ελληνική οικογένεια; Από παντού ακούγονται διαμαρτυρίες για τις διαπροσωπικές σχέσεις γονέων και παιδιών. «'Ο γέρος μου», «η γριά μου», λέει ο έφηβος όταν μιλάει για τούς γονείς του. Και δεν είναι οι μόνες και οι χειρότερες εκδηλώσεις ελλείψεως σεβασμού. Ούτε διανοούνται, ο νέος ή η νέα, να διακόψουν τούς εναγκαλισμούς τους, στα πάρκα ή στους δρόμους, επειδή περνάς. Ούτε σκέπτονται να προσφέρουν τη θέση τους στο λεωφορείο. Όχι ότι δεν υπάρχουν εξαιρέσεις, άλλά αυτές απλώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα. Και τίθεται το ερώτημα: Αφού λοιπόν τείνει να έκλείψη ο σεβασμός από την σημερινή κοινωνία, μήπως δεν χρειάζεται; Μήπως δεν πρέπει να στενοχωρούμαστε και να ανησυχούμε; Μήπως είναι μία έννοια παρωχημένη;
'Ο σεβασμός, λένε οι ψυχολόγοι, είναι ένα συναίσθημα έμφυτο στον άνθρωπο. Εκ πρώτης όψεως, είναι συγγενής με την αγάπη. Κατά κανόνα, σεβόμαστε και αγαπούμε κάποιον. Παράλληλα όμως, ο σεβασμός περικλείει και κάποιον φόβο. Τα δύο αυτά συναισθήματα, όσο κι αν φαίνονται διαφορετικά, συμπορεύονται τέλεια και γίνονται οι δύο κινητήριοι μοχλοί στη ζωή του παιδιού. Σχετικά, ο Ρ. ΒOVΕΤ γράφει: «'Ο σεβασμός είναι ένας πετυχημένος συνδυασμός γλυκύτητας και αυστηρότητας, φόβου και αγάπης». Κατά το FREUD, «ο φόβος και η αγάπη είναι δύο όψεις του ιδίου συναισθήματος, πού διαφοροποιείται όμως πολύ νωρίς». Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ακόμη τον Καρτέσιο και τον Πασκάλ. Κατά τον Καρτέσιο, «ο σεβασμός είναι απόρροια του θαυμασμού και του φόβου». Και ο PASCAL λέγει χαρακτηριστικά: «Το πρώτο αποτέλεσμα της αγάπης, είναι η έμπνευση ενός μεγάλου σεβασμού». Σέβεται και τιμά κανείς αυτόν πού αγαπά. Συχνά, η αγάπη αύτή μας συγκρατεί και έχει έναν ανασταλτικό ρόλο. Δεν πηγαίνω κάπου για να μη στενοχωρήσω τούς γονείς μου. Δεν κάνω κάτι για τον ίδιο λόγο. Συχνά όμως, αύτή η αγάπη μας ωθεί για δράση, για δημιουργία. Ξενυχτώ για να πετύχω και να δώσω χαρά στον κουρασμένο μου πατέρα. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, τί δύναμη για την αγωγή είναι ο σεβασμός και πόσο οφείλει ο σωστός παιδαγωγός να τον καλλιεργεί. Το παιδί αναζητά την αγάπη. Αύτή το λυτρώνει. Αύτή το εμπνέει. Και καθώς φουντώνει η αγάπη του, αναπτύσσεται και ο σεβασμός του προς το αγαπώμενο πρόσωπο. «Το παιδί πού αγαπιέται, βρίσκει τη δύναμη να αγαπήσει, να σεβαστεί και να προχωρήσει στη ζωή», γράφει ή γαλλίδα ψυχαναλύτρια Μαντλέν Ραμπέρ. Δια του σεβασμού θα οδηγηθεί στους ηθικούς νόμους πού θα του μάθουν την «αυτοκυριαρχία, πού είναι η πραγματική ελευθερία», τονίζει ο Βέλγος ψυχίατρος Ζιλμπέρ Ρομπέν.
Είναι, λοιπόν, ένα πανανθρώπινο συναίσθημα ο σεβασμός και εμφανίζεται πολύ νωρίς. 'Ένα συναίσθημα πού κρύβει τεράστια προωθητική και λυτρωτική δύναμη. 'Ένας βασικός παράγοντας στην αγωγή του ανθρώπου. Οφείλουμε και να τον εμπνέουμε και να τον καλλιεργούμε. Μπορούμε να μιλήσουμε, μας λένε οι ψυχολόγοι, για το σεβασμό που τα παιδιά έχουν και πρέπει να έχουν για τούς γονείς τους, όπως και για τον σεβασμό πού οι γονείς οφείλουν να έχουν για τα παιδιά τους. Τα αποτελέσματα είναι όμοια. 'Υπάρχουν πράγματα πού δεν κάνουν, λόγια πού δεν λένε μπροστά στα παιδιά τους και οι χειρότεροι γονείς. Συνεπώς, το συναίσθημα του σεβασμου είναι αναγκαίο στον άνθρωπο. Και όταν το καλλιεργούμε, βοηθούμε στην ανύψωσή του, στον εμπλουτισμό του, στον εξανθρωπισμό του.
"Ας δούμε, όμως, και την κοινωνική πλευρά του θέματος. 'Ο σεβασμός εμπνέει τη διατήρηση, τη συνέχεια. 'Όλες οι κοινωνίες εμπνέονται από σεβασμό για την Ιστορία τους, τούς ήρωες τους, τούς προγόνους τους, τον πολιτισμό τους. Κοινωνία που περιφρονεί το χθες και αποκόπτεται απ’ αυτό, οδηγείται στο χάος. Οι κοινωνιολόγοι τονίζουν ότι ή κοινωνία πού δημιούργησε τα σχολεία, πού κάνει τόσες θυσίες για να τα συντηρεί και να τα εμπλουτίζει, έχει δικαίωμα να έχει απαιτήσεις από αυτά. "Έχει δικαίωμα να απαιτεί βοήθεια από το σχολείο, στο πνευματικό έργο πού επιτελεί. 'Οφείλει το σχολείο να μεταδίδει στη νεότητα αξίες θρησκευτικές, ηθικές, αισθητικές, επιστημονικές και κοινωνικές. 'Οφείλει να εμπνέει στα παιδιά τον σεβασμό σ' αυτές τις αξίες και να τούς μεταδίδει την θέληση να τις βιώσουν. Αυτό είναι το έργο του. «Δεν πρόκειται για ένα δικαίωμα, άλλά για ένα καθήκον του σχολείου», τονίζει ο J. SCHMIED. Και ο Ρ. ΒOVΕΤ συμπληρώνει: «'Ο σεβασμός πού αισθανόμεθα για ένα νόμο, στην πραγματικότητα εκπορεύεται οπό τον σεβασμό προς τον άνθρωπο πού μας τον παραδίδει». 'Άρα, ο σεβασμός δεν είναι ανθρώπινη επινόηση, εφεύρημα των Ισχυρών για να καταπιέζουν τούς αδύνατους. Ούτε, άλλωστε, είναι μονόπλευρος. Είναι θαυμάσιο μέσον αγωγής και βοηθείας, όπως είδαμε, στην ανύψωση του άνθρώπου και στην καλλιέργεια των διαπροσωπικών σχέσεων. Αναγκαία, λοιπόν, η καλλιέργεια του σεβασμού και ένας από τούς κύριους στόχους της αγωγής. "Ας δούμε πως μπορούμε να τον επιτύχουμε. Αγωγή σημαίνει έμπνευση. Φυσικό λοιπόν είναι ότι για να εμπνεύσουμε τον σεβασμό στα παιδιά μας, πρέπει εμείς πρώτα να τον βιώσουμε. Δεν μπορείς να δώσεις κάτι πού δεν το ζεις. Σεβασμός λοιπόν στον εαυτό σου, στο σύντροφό σου, στο περιβάλλον σου, στα παιδιά σου. ΕΙδικά στα παιδιά σου. Σεβασμός και ειλικρίνεια και διάλογος.
Είναι ωραίο πράγμα ή αποκατάσταση των καλών σχέσεων μεταξύ των συζύγων, μετά από μία παρεξήγηση. Και αύτή ή σωστή συμπεριφορά επηρεάζει θετικά τα παιδιά μας. Μα και στα ίδια μας τα παιδιά, δεν θα πρέπει να διστάσουμε να ζητήσουμε συγγνώμη, όταν νευριασμένοι τούς φερθήκαμε άσχημα. "Όταν σέβομαι τον άλλον, μετανοώ και του δείχνω έμπρακτα τη λύπη μου γι' αυτό πού είπα ή έκανα.
Σωστά ονόμασαν την εποχή μας εποχή του παραλόγου. Και είναι παράλογο, μεθόδους πού εφαρμόσθηκαν σε άλλες χώρες σαράντα ή πενήντα χρόνια πριν και απέτυχαν, να τις εφαρμόζουμε σήμερα στον τόπο μας. Και ακούμε τον πιτσιρίκο να φωνάζει Κώστα τον μπαμπά, Μαρία τη μαμά και, όλους τούς θείους και τις θείες με τα μικρά τους ονόματα. Και δυστυχώς, το ακούμε και σε μερικά νηπιαγωγεία και σχολεία. Συνήθως χαμογελούμε συγκαταβατικά. "0μως εκείνη την ώρα γκρεμίζουμε. Και γκρεμίζουμε ανεπανόρθωτα. Το παιδί, μπαίνοντας στον κόσμο, έχει ανάγκη από στηρίγματα. Και δεν θα στηριχθεί στον Κώστα και στη Μαρία, άλλά στον Πατέρα και στην Μητέρα. Πατέρα και Μητέρα δύο ανθρώπους θα ονομάσει σε όλη του τη ζωή. Και ή ανάμνησή τους θα το συνοδεύει μέχρι του τάφου. Βάσει ποιας παιδαγωγικής αρχής, καταργούμε αυτό το όνομα πού έχει τόσο υμνηθεί και έχει γίνει σύμβολο στους αιώνες; Βάσει της Ισότητας; Άλλά ποία ισότητα υπάρχει ανάμεσα σε σένα και στο παιδί σου; Το παιδί έχει ανάγκη από ασφάλεια και σιγουριά. Και αύτή την ασφάλεια του την δημιουργούν και τα «όχι» και τα «απαγορεύεται», από τον πατέρα ή την μητέρα, όχι από τον σύντροφο. Συντρόφους και συμμαθητές και φίλους έχει πολλούς. Ό Πατέρας και ή Μητέρα, είναι μοναδικοί και ανεπανάληπτοι.
Ή σύγχρονη ψυχολογία μας ομιλεί για το "συναίσθημα ένοχης» πού έχει τρομερές επιπτώσεις στη διανοητική και ηθική ανάπτυξη του ατόμου. Σ' αύτή την περίπτωση, το παιδί έχει ανάγκη από την επέμβαση του παιδαγωγού ο όποιος θα βοηθήσει τη συνείδηση να βρει την Ισορροπία της, επιβάλλοντας μία τιμωρία. Από αύτή την άποψη, ή τιμωρία παύει να έχει την μορφή της επιβολής και παίρνει τη μορφή της απελευθέρωσης. Συναντούμε συχνά παιδιά πού πάνε γυρεύοντας για τιμωρία. Στην πραγματικότητα, αναζητούν την αυθεντία πού τούς έλειψε.
Σε μία έρευνα πού έκανα με θέμα: «πως θα θέλατε τούς γονείς σας», ένα παιδί απήντησε: «Όταν ένα παιδί κάνη κάτι κακό, πρέπει ο γονιός ή ο δάσκαλος να το τιμωρήσει. Άλλά δεν πρέπει να του κρατά κακία, γιατί με την τιμωρία εξιλεώνεται το παιδί». Και μία φοιτήτρια γράφει: «Οι γονείς μου είναι αυστηροί, τόσο όσο χρειάζεται. Δεν θα τούς ήθελα λιγότερο αυστηρούς. Ουδέποτε θυμώνουν. Μου εξηγούν με ηρεμία το λόγο πού τούς κάνει να αρνούνται την ικανοποίηση μιας επιθυμίας μου. Μου αρέσει πού είναι έτσι, γιατί στις δυσκολίες μου μπορώ άφοβα ν' ακουμπώ επάνω τους».
Είναι λοιπόν εσφαλμένη ή άποψη ότι πρέπει να ύπαρχει απόλυτη Ισότητα μεταξύ γονέων και παιδιών, τονίζουν ψυχολόγοι ολκής. Και ο ZEIDLER συμπληρώνει: «Δεν είναι μόνο παιδαγωγική πλάνη, είναι και ηθική. Διότι το παιδί αναγνωρίζει στους γονείς του ένα παράδειγμα. Άλλά αυτό το παράδειγμα, για να έχει ευεργετική επίδραση, πρέπει να εμπνέει τον σεβασμό». Ό DEBESSE, καθηγητής των παιδαγωγικών στη Σορβόννη, έκανε πριν λίγα χρόνια στο Παρίσι μία έρευνα. Θέμα: «Πως θα θέλατε τούς καθηγητές σας». Και ή πλειονότητα των έφήβων απήντησε: «Να μας καθοδηγούν και όχι να μας ακολουθούν».
Ή εποχή μας περιφρόνησε το Θεό και πρόδωσε την αγάπη. Χωρίς Θεό και αγάπη, χάθηκαν οι ηθικές αρχές, χάθηκε κι ο σεβασμός του άνθρώπου προς τον άνθρωπο. πήρε τον τίτλο του «ελευθέρου» αυτός πού τις καταπατούσε. Και το τίμημα αυτής της ελευθέριας, το 'κενό. Το τρομερό κενό πού δημιούργησε στην ψυχή. Αποτέλεσμα: οι πολλές αυτοκτονίες νέων ανθρώπων. Μία νέα κοπέλα, λίγες ήμέρες πριν αυτοκτονήσει, ομολογούσε στη μητέρα της: «Μου κάνατε μεγάλο κακό με την απόλυτη ελευθέρια πού μου δώσατε». Και μία άλλη, πετυχημένη επαγγελματικά, σε ηλικία 28 ετών αυτοκτονεί, αφήνοντας το έξης σημείωμα. «Νοιώθω ένα απέραντο κενό μέσα μου». Ήταν και αύτή θύμα της απόλυτης ελευθέριας, της χωρίς φραγμούς αγωγής.
Αγαπητοί γονείς. Είναι καθήκον μας να εμπνεύσουμε στα παιδιά μας το σεβασμό. Είναι επιτακτική ανάγκη των καιρών μας να τα μάθουμε να σέβονται τον εαυτό τους, τους γονείς τους, τους δασκάλους τους, όλους τους ανθρώπους, αν θέλουν να εμπνέουν το σεβασμό και τα ίδια στους άλλους.