1η Παιδαγωγική & Ενημερωτική Συνάντηση με τους γονείς
Μορφές αγωγής
Ενθαρρύνουμε σωστά τα παιδιά μας;
Μαμασούλα Μαρία
Διευθύντρια Μουσικού Σχολείου Αγρινίου
Δ/ρ Παιδαγωγικής
Σύμφωνα με σχετική διακήρυξη της διεθνούς μορφωτικής οργανώσεως «Ουνέσκο» σκοπός της αγωγής είναι ο σεβασμός των δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών του αναπτυσσόμενου ανθρώπου προς επίτευξη της πλήρους εξέλιξης της προσωπικότητάς του. Για την πραγματοποίηση του μεγαλόπνοου αυτού σκοπού μέσα κι έξω από το σχολικό χώρο ένα από τα πολλά μέσα που διαθέτει η αγωγή είναι και η ενθάρρυνση του ενήλικα προς τον ανήλικο. Βασικό όμως παιδαγωγικό πρόβλημα αποτελεί το αν ενθαρρύνουμε σωστά τα παιδιά μας, μάλιστα ενόσω βρίσκονται στο κατώφλι της νέας σχολικής χρονιάς, για ν’ αντιμετωπίζουν, αποτελεσματικά τις δυσκολίες στο έργο της μάθησης αλλά και της γενικότερης ανάπτυξής των.
Από την έλλειψη της ενθάρρυνσης ως την αποθάρρυνση
Βασική διαπίστωση της ψυχολογίας είναι ότι ένα από τα κυριότερα αίτια για τη δημιουργία του συναισθήματος της μειονεκτικότητας αποτελεί η έλλειψη της ενθάρρυνσης. Με αποτέλεσμα, άμα δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα να δημιουργεί στο παιδί ένα πιεστικό βάρος, που θα το κάνει να αναστέλλει κάθε δημιουργική του ενέργεια. Υπαρκτά λοιπόν ή και ανύπαρκτα ακόμη αίτια αναπτύσσουν στο παιδί συναισθήματα κατωτερότητας ή καθώς έλεγε χαρακτηριστικά ο Βιεννέζος ψυχολόγος Αλφρέδος Άντλερ «ματογυάλια μέσα από τα οποία βλέπει να διαμορφώνεται μπροστά του η ζωή όχι όπως είναι, αλλά καθώς μυστικά την ποθεί». Αν δεν αφαιρεθούν έγκαιρα τα «γυαλιά» αυτά, δύσκολα θα προσαρμοστεί στην πραγματικότητα.
Συχνά η έλλειψη ενθάρρυνσης φέρνει στο παιδί παράδοξους φόβους, κοινωνική δειλία, εναλλαγή μεγάλης σιωπής και ομιλητικότητας, δυσκολίες προσαρμογής στο κοινωνικό σύνολο και κάποτε εκτροπή σε νοσηρές καταστάσεις. Έχει παρατηρηθεί ότι ασήμαντα γεγονότα από την οικογενειακή ή τη σχολική ζωή σημαδεύουν για μεγάλο χρονικό διάστημα τη ζωή του παιδιού.
Η έλλειψη λοιπόν της ενθάρρυνσης στη ζωή του παιδιού σίγουρα αποτελεί λαθεμένη μορφή αγωγής με δυσάρεστες επιπτώσεις.
Πέραν όμως από την έλλειψη της ενθάρρυνσης υπάρχει και η αποθάρρυνση. Φράσεις σαν αυτές «εσύ δεν κάνεις για τίποτε», «είσαι άχρηστος», «δεν θα προκόψεις στη ζωή σου» κ. ά. κάποτε χρησιμοποιούνται από τους γονείς τάχα για να ξυπνήσουν το φιλότιμο του παιδιού. Οι εκφράσεις όμως αυτές δεν πρέπει να έχουν θέση στη ζωή του παιδιού, γιατί δημιουργούν τραυματικές καταστάσεις, που δύσκολα θεραπεύονται. Αρκετές δυσκολίες δίνει στα παιδιά μας η ίδια η ζωή, καθώς εμείς τη διαμορφώσαμε, ας μην τις πολλαπλασιάζουμε αποθαρρύνοντάς τα με λόγια και έργα. Όλοι οι μεγάλοι παιδαγωγοί τονίζουν με έμφαση ότι η αποθάρρυνση είναι ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες ηττοπάθειας και δυσαρμονίας στην όλη εξέλιξη του παιδιού.
Ενθαρρυντικές… υπερβολές
Όσο είναι λαθεμένες καταστάσεις η έλλειψη της ενθάρρυνσης και η αποθάρρυνση στο παιδί, άλλο τόσο επιζήμια είναι και η παροχή της ενθάρρυνσης σε υπερβολικό βαθμό. Καθώς τα παιδιά που μεγαλώνουν χωρίς τον καλό λόγο των ενηλίκων - γονέων και εκπαιδευτικών - υποτιμούν τον εαυτό τους και αποδίδουν λιγότερα απ’ όσα θα μπορούσαν σύμφωνα με τις δυνάμεις τους, το ίδιο κάνουν και τα παιδιά από τα οποία έχουν οι μεγάλοι παράλογες αξιώσεις, κάνοντάς τα να υπερεκτιμούν τον εαυτό τους.
Η άποψη της ψυχολογίας για την ενθάρρυνση των παιδιών πολύ συχνά εφαρμόζεται λαθεμένα. Δεν είναι λίγοι οι γονείς που προσπαθούν να πείσουν τα παιδιά τους ότι έχουν ικανότητα δράσεως την οποία ούτε έχουν, ούτε μπορούν να αποκτήσουν. Ο γνωστός παιδαγωγός AntonTesarek γράφει ότι «είναι τρομερό σφάλμα να εξαπατάμε το παιδί για τα όρια της δυναμικότητάς του». Επιζήμια λοιπόν είναι η τάση να έχουμε από τα παιδιά μας παράλογες αξιώσεις. Να ζητάμε δηλαδή απ’ αυτά και να τα παροτρύνουμε πιεστικά από εγωισμό ή δική μας αδυναμία, να κάνουν πράγματα πέραν από τις δυνάμεις τους. Δεν είναι λίγοι οι γονείς που τοποθετούν τα παιδιά τους σε βάθρο ψηλότερο απ’ όσο θα μπορέσουν να φτάσουν. Κάποιοι άλλοι απαιτούν από τα παιδιά τους, αυτά που δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν οι ίδιοι. Με αποτέλεσμα να τα φορτίζουν με άγχος ή να εξάπτουν τον εγωισμό τους.
Καλό είναι να διδάσκεται το παιδί σε όλα τα στάδια της ανάπτυξής του ότι υπάρχουν εργασίες τις οποίες δεν μπορεί ακόμη να εκτελέσει και γνώσεις που δεν μπορεί ακόμη να εννοήσει. Πάντοτε το παιδί πρέπει να αποκτάει ορθή εκτίμηση των δυνάμεών του. Αντίθετα οι παράλογες αξιώσεις καλλιεργούν ψευδαισθήσεις και εγκυμονούν κινδύνους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση 13χρονου μαθητή που έστειλε στον πατέρα του το παρακάτω γράμμα: «Πατέρα μου, έγραφε, πάντα προσπαθούσα να μην διαψεύδω τα μεγάλα όνειρα που είχες για μένα. Νομίζω όμως ότι είχες υπερεκτιμήσει τις δυνάμεις μου, την αντοχή, το μνημονικό και την εξυπνάδα μου. Δεν είμαι αυτός που νομίζεις, δεν είμαι …. ο Αϊνστάιν, ούτε θα πάρω ποτέ το … Νόμπελ. Μη μου ζητάς περισσότερα απ’ όσα μπορώ, μη μου δημιουργείς ενοχές. Μη με κάνεις να νιώθω χειρότερος απ’ ό,τι είμαι.»
Το γράμμα αυτό του μικρού μαθητή δείχνει ανάγλυφα τον αγώνα που κάνουν συχνά τα παιδιά, για ν’ ανταποκριθούν στις υπερβολικές απαιτήσεις των δικών τους, με αποτέλεσμα να φτάνουν σε παθολογικές καταστάσεις ανάλογες με αυτές των μειονεκτικών και ηττοπαθών ατόμων.
Λογική χρήση
Πράγματι οι παιδαγωγικές δυνατότητες της ενθάρρυνσης είναι πολύ μεγάλες. Μπορούμε να πούμε χωρίς υπερβολή ότι η ενθάρρυνση είναι για τα παιδιά ότι είναι το νερό για τα άνθη, αρκεί να παρέχεται στην αληθινή και παιδαγωγική της μορφή. Το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα ενθαρρύνουμε τα παιδιά μας κι απ’ αυτής ακόμη της νηπιακής ηλικίας, θα πρέπει να είναι η υπόδειξη ότι πάντοτε υπάρχουν γνώσεις και έργα ανάλογα με τις δυνάμεις τους. Έτσι θα γίνονται φανερά στο παιδί τα όρια των δυνατοτήτων του. Μ’ αυτόν τον τρόπο θ’ αποκτήσει ορθή εκτίμηση των δυνάμεών του, τις οποίες θ’ αφυπνίσει και θα δραστηριοποιήσει για να τοποθετηθεί φυσιολογικά στην πραγματικότητα.
Ο καλός παιδαγωγός με φυσικότητα και άνεση, κάνει γνωστό στο παιδί ότι κάθε άνθρωπος έχει ελλείψεις, τις οποίες όμως μπορεί να διορθώνει με την προσπάθεια και την επιμονή. Με τα παραδείγματα του μερμηγκιού, της μέλισσας και πολλών άλλων έμβιων όντων προσπαθεί να ξετυλίγει μπροστά στα έκπληκτα μάτια του παιδιού τα αποτελέσματα της εργατικότητας, της υπομονής και της άοκνης προσπάθειας.
Η νέα παιδαγωγική απαιτεί να βοηθάμε το παιδί με την κατάλληλη ενθάρρυνση, για να αποκτάει αυτοπεποίθηση και να οδηγείται στην αυτοαγωγή και την αυτοβοήθεια. Σκοπός μας θα πρέπει να είναι πώς θ’ απολυτρωθεί ο νέος άνθρωπος - το παιδί - από ψευδαισθήσεις, κακές επιθυμίες και σφαλερές ιδέες. Δε θα πρέπει να μετράμε τόσο τα αποτελέσματα των ενεργειών του παιδιού όσο τις προσπάθειές του, οι οποίες θα πρέπει να εκτιμούνται ακριβοδίκαια. Ενθαρρύνουμε λογικά το παιδί μας με μια απλή έκφραση του προσώπου μας, με μια επιδοκιμαστική χειρονομία ή με την ενίσχυσή μας «λόγω και έργω» καθώς έλεγαν άλλοτε. Έτσι υποβοηθούμε την αυτενέργειά του, την πρωτοβουλία του και ιδίως την τόνωση του ηθικού του. Η λογική χρήση της ενθάρρυνσης, όταν ακολουθεί κάθε φιλότιμη προσπάθεια- αδιακρίτως αποτελέσματος - γίνεται πηγή απελευθέρωσης νέων δυνάμεων. Ο μοντέρνος κλάδος της «οδηγητικής» που έχει μεγάλη εξέλιξη στις Η. Π. Α., Αγγλία κ. α. δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην ενθάρρυνση.
Βασικές αρχές
Με ιδιαίτερη φειδώ θα πρέπει να γίνεται χρήση της ενθάρρυνσης μπροστά στους άλλους, για να μην εκτρέφουμε στο παιδί τον εγωισμό και την υπεροψία. Στην εποχή μας αποτελεί βασικό παιδαγωγικό αξίωμα «να δίνονται περισσότερες αμοιβές στους καλύτερους, παρά περισσότερες ποινές στους χειρότερους». Και πάλι όμως θα πρέπει να προσέχουμε για να μη δημιουργήσουμε στο παιδί «χρησιμοθηρικό πνεύμα». Οι υλικές αμοιβές και οι διαρκείς παροχές συνήθως υποθάλπουν τη ματαιοδοξία, εκτρέφουν τον καταναλωτισμό και αναπτύσσουν στα άλλα παιδιά του ίδιου περιβάλλοντος την αντιζηλία και το φθόνο. Θα ενθαρρύνουμε το παιδί πάντα για το καλό και θα επιβραβεύουμε την πράξη για την οποία κυριολεκτικά αγωνίστηκε, χωρίς να αποκρύβουμε τις δυσκολίες που το περιμένουν, ωσότου πετύχει καλύτερα αποτελέσματα. «Σήκω επάνω και προχώρει» θα πρέπει να είναι η διαρκής προτροπή σε κάθε παιδί, που προσπαθεί για κάτι καλό.
Παιδαγωγικό αξίωμα αποτελεί το λεγόμενο ότι «το μυστικό του αληθινού παιδαγωγού είναι να ενθαρρύνει παντού και πάντοτε». Έτσι θα μεταδίδει στο παιδί το σθένος και την αυτοπεποίθηση, για να αναπτύξει τα πλεονεκτήματα και τις ευγενείς εφέσεις ή τα «τάλαντα» που του δόθηκαν από το Θεό. Απώτερος στόχος της ενθάρρυνσης θα πρέπει να είναι η αυτοεκτίμηση του παιδιού. Ο κοινωνικός στίβος στον οποίο θα ενταχθεί αργότερα, θα του δώσει τα κίνητρα αυτοέκφρασης και αυτοπεποίθησης. Εκεί θα δοκιμάσει την επιτυχία και την αποτυχία, το συναγωνισμό που φτάνει συχνά σε εξοντωτικά όρια, την υπεροχή σε σύγκριση με τους άλλους κι ένα σωρό άλλες καταστάσεις.
Η ίδια η ζωή θα δώσει στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο - το παιδί - άπειρες ευκαιρίες για αυτοεκτίμηση και κοινωνική έκφραση των ικανοτήτων του. Μάλιστα η γενικότερη παιδεία και προπαντός η χριστιανική αγωγή θα το βοηθήσουν να βαδίσει στα δύσβατα μονοπάτια της αυτογνωσίας. Αν δεν περάσει με επιτυχία τα μονοπάτια αυτά, τότε το «γνώθι σαυτόν» των αρχαίων θ’ αποτελεί μια πολυτέλεια χωρίς νόημα. Το ζήτημα όμως της αυτοεκτίμησης έχει πολλές παραμέτρους κι αξίζει να το εξετάσουμε διεξοδικότερα ε μια άλλη συνάντησή μας.
2η Παιδαγωγική & Ενημερωτική Συνάντηση με τους γονείς
Τρίτη, 22 Δεκεμβρίου 2009
Μαμασούλα Μαρία
Διευθύντρια Μουσικού Σχολείου Αγρινίου
Δ/ρ Παιδαγωγικής
Η Αυτοεκτίμηση ως μορφή αγωγής
Η ενθάρρυνση σαν μέσο αγωγής δεν πρέπει να αποβλέπει στην επίτευξη κάποιου άμεσα προσδοκώμενου αποτελέσματος, αλλά στην ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης του παιδιού. Γιατί συχνά υπαρκτές ή και ανύπαρκτες δυσχέρειες παγιδεύουν τα παιδιά, δημιουργώντας γύρω τους ένα απρόσιτο τείχος. Πώς θα ξεπεράσουν τις δυσκολίες αυτές χωρίς να γνωρίζουν να χρησιμοποιούν σωστά τις δυνάμεις τους; Σε καθημερινή βάση δυσχεραίνουν τα παιδιά φοβίες δημιουργούμενες κάποτε από βίαια τηλεοπτικά προγράμματα, ανασφάλειες οφειλόμενες στις δικές μας πιέσεις για το ξεπέρασμα μαθησιακών δυσκολιών, άλλα αντικειμενικά εμπόδια, θόρυβοι, εντάσεις του περιβάλλοντος κ. ά.
Όλα αυτά κάνουν το παιδί ν’ αναμετρά τις δυνάμεις του και ν’ αντιμετωπίζει τις καταστάσεις αυτές με ποικίλους τρόπους. Άλλοτε να κάμπτεται κάτω από το βάρος των δυσκολιών αυτών και να καταφεύγει στη φυγοπονία και την ατολμία με αποτέλεσμα τη μειωμένη απόδοση ή την αποτυχία. Άλλοτε να περιχαρακώνεται σε μια προστατευτική άμυνα ή να «κρέμεται» κυριολεκτικά από τους γονείς του και μάλιστα τη μητέρα.
Δεν είναι λίγες οι μητέρες που κάθονται πλάι στο παιδί – μαθητή με τις ώρες για να «διαβάζουν» μαζί τα μαθήματα. Οι μητέρες αυτές νομίζουν ότι έτσι θα βοηθήσουν το παιδί τους να γίνει «καλός μαθητής». Δε σκέφτονται όμως ως πότε θα μπορούν να βοηθούν μ’ αυτόν τον τρόπο το παιδί, που όσο προχωρεί από τη μια τάξη στην άλλη, τα μαθήματα θ’ αυξάνονται, οι δυσκολίες θα μεγαλώνουν και σίγουρα θα φτάσουν κάποτε να γίνουν αξεπέραστες τόσο για τις ίδιες όσο και για τα παιδιά αυτά, που δεν έχουν μάθει να αυτενεργούν, αλλά να στηρίζονται στις πλάτες των άλλων; Έτσι οι δυνάμεις του παιδιού αφήνονται να «κοιμούνται» και να μην αναπτύσσονται προοδευτικά με την ηλικία και τις εξωτερικές συνθήκες. Ας μην ξεχνάμε πως ποτέ τα «ξύλινα πόδια» δεν μπορούν ν’ αντικαταστήσουν πλήρως τα φυσικά.
Ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης
Στην προσπάθειά μας να βοηθήσουμε το παιδί να αυτοεκτιμήσει τις δυνάμεις του, κάποτε κινδυνεύουμε να φτάσουμε στο άλλο άκρο. Να το κάνουμε να υπερεκτιμήσει τις δυνατότητές του, να δημιουργήσει γύρω του ένα ψεύτικο προστατευτικό ιστό και ν’ αντιμετωπίζει επιπόλαια την πραγματικότητα. Έχει παρατηρηθεί ότι όσο πιο πολύ ενισχύεται μια λαθεμένη κατάσταση, τόσο πιο δύσκολα αποσβένεται. Με την υπέρμετρη ενίσχυση των όποιων προσπαθειών του παιδιού, κινδυνεύουμε να του αναπτύξουμε τη ματαιοδοξία και να του καλλιεργήσουμε κάποιες κακές συνήθειες.
Η υπευθυνότητα παράγοντας αυτοεκτίμησης
Παιδαγωγικό αξίωμα αποτελεί η καλλιέργεια της υπευθυνότητας στο παιδί με κάποιες δουλειές τις οποίες μπορεί να κάμει. «Είναι σφάλμα να κάνουμε εμείς γι’ αυτό ότι μπορεί να κάμει το ίδιο». Πώς θα αναπτύξει τις έμφυτες ικανότητές του, όταν τα πρόσωπα του περιβάλλοντός του κυριολεκτικά «τσακίζονται» να κάνουν όσα θα μπορούσε να κάνει το ίδιο; Η επιθυμία του παιδιού να εξασκήσει τις ικανότητές του και να ενισχυθεί με εκδηλώσεις επιδοκιμασίας και αποδοχής, αποτελεί εσωτερική ανάγκη. Η αυτοπεποίθηση και η υπευθυνότητα όταν εξασκούνται στο μέτρο των δυνάμεων του παιδιού, αποτελούν «βάλσαμο» για το «εγώ» του.
Τα παιδιά στα οποία ενισχύεται το συναίσθημα της ταυτότητας και της αυτοεκτίμησης, συνεργάζονται αρμονικά με τους άλλους και κατορθώνουν με τον καιρό να ελέγχουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά τους. « Αντί να απαγορεύσουμε στο μικρό που θέλει να παίξει καίγοντας χαρτάκια, προτιμότερο είναι να του εφιστήσουμε την προσοχή, ωσότου αποκτήσει μόνος του την πείρα… της πυράς, γιατί έτσι θα αποκτήσει μια χρήσιμη γνώση και θα μας σεβαστεί περισσότερο» έγραφε ο καθηγητής της παιδαγωγικής Σπ. Καλλιάφας. Η προοδευτική υπευθυνότητα από τα πιο μικρά ως τα πιο μεγάλα θα βοηθήσει τα παιδιά ν’ αναπτύξουν το αίσθημα της φιλοτιμίας και θα τα κάνει ικανά ν’ αντιμετωπίσουν αργότερα κατάματα τη ζωή. Έτσι θα μάθουν ν’ αναγνωρίζουν τα σφάλματά τους και να αναλαμβάνουν την ευθύνη για τα λόγια και τις πράξεις τους.
Φυσικά δεν πρέπει ν’ απαιτούμε από το παιδί να κάνει πράγματα ανώτερα από τις δυνάμεις του. Ούτε αποτελεί λύση η προτροπή μας «προσπάθησε περισσότερο» γιατί έτσι αυξάνουμε την ένταση και την αγωνία του μπροστά στις δυσκολίες. Προτιμότερο είναι ν’ απλουστεύσουμε τα προβλήματα, για να μπορεί να τα λύνει και να αισθάνεται τη χαρά της δημιουργίας. Οι υπερβολικές απαιτήσεις μας κάποτε αποθαρρύνουν το παιδί και του καλλιεργούν εντάσεις και φοβίες. Ας είναι οι απαιτήσεις μας σύμμετρες με τις δυνάμεις του κι ας αποβλέπουν να το ανεβάσουν λίγο πιο ψηλά. Έτσι θα μάθει ν’ ανεβαίνει σκαλί- σκαλί την κλίμακα της προόδου και να ικανοποιεί τις μαθησιακές του ανάγκες.
Η επικοινωνία δίαυλος αυτοεκτίμησης
Από όλα τα έμβια όντα μόνο ο άνθρωπος έχει την ικανότητα να διαμορφώνει μιαν εικόνα για τον ίδιο τον εαυτό του. Στη διαμόρφωση της εικόνας αυτής στις σωστές της διαστάσεις συμβάλλει το περιβάλλον, μέσα στο οποίο ζει και αναπτύσσεται. Ιδιαίτερα οι εκδηλώσεις φροντίδας και αγάπης των γονέων προς το παιδί βάζουν τα θεμέλια για «την περίπλοκη ανάδυση της αυτό- εικόνας του» γράφει ο καθηγητής Herbert. Με κίνητρο την πηγαία αυτή αγάπη θα καλλιεργήσουμε τη συνήθεια να το ακούμε και να συζητάμε μαζί του, όσο περισσότερο μπορούμε. Αρκεί η επικοινωνία μας αυτή να μη χρωματίζεται από τις δικές μας εντάσεις.
Όταν επικοινωνούμε με τα παιδιά, θα πρέπει να παραμερίζουμε τα άγχη και τα προβλήματά μας και να δημιουργούμε μιαν ατμόσφαιρα ασφάλειας και χαράς. Η καλή μας διάθεση απέναντί τους θα μας κάμει ικανούς ν’ ανακαλύπτουμε διαρκώς καινούριους τρόπους επικοινωνίας, αρκεί να μη θέλουμε να προσαρμόζουμε τη ζωή των παιδιών στον τρόπο της δικής μας ζωής. Πάντοτε ισχύει η παρατήρηση του μεγάλου συγγραφέα FrancoisMauriac ότι «διαμορφωνόμαστε απ’ αυτούς που μας έχουν αγαπήσει και συχνά αποτελούμε δικό τους έργο τόσο στις καλές όσο και τις κακές πλευρές μας». Το σύνδρομο της αισιοδοξίας ή της απαισιοδοξίας που σημαδεύει τη ζωή των ενηλίκων, εξαρτάται κατά τον Erikson, από τη βασική εμπιστοσύνη ή τη βασική δυσπιστία που έδειχναν σ’ αυτούς οι γονείς τους όταν ήταν παιδιά.
Η ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης τέλος θ’ αποδιώξει από το παιδί τα αισθήματα μειονεκτικότητας. Ακόμη θα συντελέσει στην αύξηση της πρωτοβουλίας, την ορθή χρήση της σκέψης και την ωρίμανση της ενεργητικότητας. Όσο περισσότερο επικοινωνούμε με τα παιδιά μας με ευθύτητα και ειλικρίνεια, τόσο περισσότερο τα βοηθούμε να εκτιμούν σωστά τον εαυτό τους, ν’ ανακαλύπτουν τις δυνάμεις τους και να διαμορφώνουν την ανακαινιστική για το «είναι» τους αυτοαντίληψη.
Αλλάζοντας το λόγο του μεγάλου φιλοσόφου και μαθηματικού Καρτεσίου «Cogito, ergosum»: νοώ, άρα υπάρχω, θα μπορούσε ο καλός γονιός να έλεγε: Επικοινωνώ με το παιδί μου, άρα υπάρχω σαν γονιός.
Τέλος την αμηχανία μας σχετικά με τον τρόπο επικοινωνίας με το παιδί μας τη λύνει ο μεγάλος παιδαγωγός Πεσταλότσι, λέγοντας: «Αρχίστε με το άνοιγμα της καρδιάς του παιδιού».