Βιομηχανική Αρχαιολογία. Κατάλοιπα από τη καλλιέργεια του καπνού κατά τον 20ο αιώνα στο Αγρίνιο

Εισαγωγή

Όπως κάθε χρόνο, από τότε που καθιερώθηκε ο θεσμός της Τοπικής Ιστορίας, στη Γ Γυμνασίου,
επιλέγεται μια θεματική ενότητα και εργάζονται οι μαθητές πάνω σ’ αυτήν, στα πλαίσια βεβαίως των διαθεσίμων ωρών.
Αν για κάθε σχολείο ισχύει το γεγονός ότι δεν υπάρχει άνεση χρόνου, για τα Μουσικά Σχολεία αυτή η κατάσταση είναι πιο έντονη. Οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν επιπλέον μαθήματα και δραστηριότητες (όπως θεατρική παιδεία), μετέχουν σε διάφορα μουσικά σύνολα, πραγματοποιούν εκπαιδευτικές εκδρομές στο εσωτερικό κι εξωτερικό και συμμετέχουν σε εκδηλώσεις εντός κι εκτός σχολείου.
Εν τούτοις, εξοικονομήθηκαν 10 διδακτικές ώρες για κάθε τμήμα καθ’ όλη τη διάρκεια του διδακτικού έτους κι έγινε μια ιστορική αναδρομή πάνω σ’ ένα μεγάλο για τη περιοχή μας (κάποτε) θέμα.
Τη καλλιέργεια του καπνού.
Επειδή βασικός παιδευτικός στόχος ήταν η επικοινωνία των παιδιών με την ιστορική εξέλιξη του τόπου και τις σημαντικές αυτές ιστορικές μνήμες ανατέθηκε σε ομάδες των 3-4 παιδιών η καταγραφή ορισμένων στοιχείων της καπνοκαλλιέργειας, μιας και στο σύνολο τους σχεδόν προέρχονται (προερχόμαστε όλοι ) από οικογένειες καπνοκαλλιεργητών.
Βέβαια τώρα, με την αντικαπνιστική εκστρατεία που γίνεται (και καλώς γίνεται) ο καπνός, το φυτό «νικοτιανή» διατελεί υπό διωγμόν . Κι έγινε και γι’ αυτό συζήτηση –ενημέρωση στα τμήματα της Γ΄ Γυμνασίου .
Όμως τα ίχνη που άφησε η καπνοκαλλιέργεια στη περιοχή μας τον 19ο και 20ο αιώνα είναι ανεξίτηλα. Ήδη παλιές εγκαταστάσεις στη περιοχή «Φαρμακέϊκα» νοτίως του Αγρινίου, όπου σήμερα το Αστυνομικό Μέγαρο, διαμορφώθηκαν σε εστιατόριο πολυτελείας και παράλληλα μικρό μουσείο καπνού.
Τέλος επισημαίνεται ότι σε άλλες περιοχές της πατρίδας μας (Καβάλα λ.χ.) στο θέμα αυτό δηλαδή στη διατήρηση κι ανάδειξη παλαιών εγκαταστάσεων σχετικών με τη καπνοκαλλιέργεια κι επεξεργασία, οι διάφοροι φορείς είναι πολύ πιο δραστήριοι και προχωρημένοι. Κι αυτό επισημάνθηκε πρώτα από τα ίδια τα παιδιά.

Μικρό ιστορικό σημείωμα για το καπνό
Ο καπνός είναι φυτό ποώδες που φτάνει μέχρι και τα δυο μέτρα σε ύψος. Επισήμως λέγεται Νικοτιανή η Κοινή (nicotiana tabacum) και οφείλει τ’ όνομα του στο Γάλλο διπλωμάτη Ιωάννη Νικό (Nicot) ο οποίος δεν έφερε μεν το φυτό αυτό στην Ευρώπη, ήταν όμως πρεσβευτής της Γαλλίας στη Λισσαβώνα κι έφερε φυτά και σπόρους από τη Πορτογαλία στη πατρίδα του περί το 1560 και τα προσέφερε στην Αικατερίνη των Μεδίκων. Το φυτό έχει καταγωγή από τη Κεντρική και Νότιο Αμερική . Έτσι ο καπνός διεδόθη στην Ευρώπη και ήρθε στην Ελλάδα που τότε ήταν επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γύρω στο 1600, όπως γράφει ο περιηγητής Πουκεβίλ. Όμως η ακμή της καπνοκαλλιέργειας στην Ελλάδα καταγράφεται στον 19ο και 20ο αιώνα. Μάλιστα , στα ανατολικού τύπου λεγόμενα καπνά η Ελλάδα έφτασε να κατέχει τόσο στη παραγωγή όσο και στις εξαγωγές παγκοσμίως τη πρωτεύουσα θέση.
Δηλαδή από παραγωγή 5,5 χιλιάδων τόνων εκλεκτών ανατολικών καπνών το 1885, έφτασε η Ελλάδα να παράγει 65 χιλιάδες τόνους το 1926 (πηγή : Εθνικός Οργανισμός Καπνού).
Οι ποικιλίες του καπνού είναι πάρα πολλές (Μπασμάς, Μυρωδάτα, Τσιμπέλια, Βιρτζίνια, Σιίρ Ντιλί ή Ζίχνα, Μπασί-Μπαγλί, Κουμπά –Κουλάκ, Καλούπ Σμύρνης , Σαρί, Μαύρα ή αράπικα, Σαμψούντος, Καράδες, Καστέλια και Τουμπεκί). Την Αιτωλοακαρνανία ενδιαφέρουν τα 4 πρώτα , ο Μπασμάς (που σημαίνει «πιεσμένος») τα Μυρωδάτα, και κυρίως τα Τσιμπέλια (από την αραβική λέξη τζεμπέλ που σημαίνει «λόφος») .Βιρτζίνια είναι η ομώνυμη πολιτεία των ΗΠΑ. Εκτός από την Αιτωλοακαρνανία , ονομαστές περιοχές για τα εκλεκτά καπνά τους ήταν η Θράκη, η Καβάλα, η Ξάνθη, η Φθιώτιδα κ.α.
Το 1911 εξήχθησαν σε 18 χώρες ελληνικά καπνά αξίας 17,5 εκατομμυρίων δραχμών, όταν η αξία του καπνού ήταν 2,5 δραχμές η οκά.
Πρώτη χώρα απορρόφησης ελληνικών καπνών ήταν και είναι η Ομοσπονδιακή Γερμανία (εκτός φυσικά της περιόδου των πολέμων).
Απ’ όλα τα παραπάνω συνάγεται ότι ο καπνός, η καπνοκαλλιέργεια, υπήρξε παράγων σοβαρού εισοδήματος για τον Έλληνα αγρότη-καπνεργάτη αλλά και σημαντικότατο έσοδο για το κράτος (έγγειος φόρος επί των παραγόμενων καπνών και φόρος κατανάλωσης των τσιγάρων).
Σήμερα η καπνοκαλλιέργεια παρακμάζει.. Από τη μια μεριά προβληματίζονται οι αρμόδιοι «για το εισόδημα των καπνοκαλλιεργητών που χάνεται» και από την άλλη σε πανευρωπαϊκό επίπεδο γίνεται μια πολυδάπανη αντικαπνιστική εκστρατεία .
Στην Ελλάδα σήμερα η μόνη καπνοκαλλιέργεια που ακμάζει περιορίζεται στο χωριό Δομένικο Ελασόνος Λαρίσης, όπου παράγονται εντελώς διαφορετικά καπνά Κεντρικής Αμερικής, κατάλληλα για τη παρασκευή πούρων τύπου Αγίου Δομήνικου και Αβάνας.

Η «Τοπική Ιστορία» στο Μουσικό –Πειραματικό Σχολείο Αγρινίου
Η «πατριδογνωσία» αυτή είναι σπουδαίο μάθημα και καλώς καθιερώθηκε. Πολλοί συνάδελφοι το διδάσκουμε εξοικονομώντας λίγες ώρες από το Ωρολόγιο Πρόγραμμα πολύ πριν καθιερωθεί. Κάθε χρονιά επιλέγεται και μια διαφορετική ενότητα και όταν εξαντληθούν τα θέματα επανερχόμεθα. Συνεννοούμεθα οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν Ιστορία στη Γ΄ Γυμνασίου με τη Διευθύντρια και με τους συναδέλφους που δίδαξαν το μάθημα αυτό τα παρελθόντα σχολικά έτη.
Έχουν διδαχτεί έτσι τα εξής αντικείμενα:
* Η Αιτωλοακαρνανία στην Εθνική Αντίσταση 1941-44.
* Παραδοσιακοί –λαϊκοί οργανοπαίχτες ,
* Επαγγέλματα που χάνονται ,
* Γειτονιές και νεοκλασικά κτήρια του Αγρινίου,
* Ορεινά μονοπάτια –διαδρομές στην Αιτωλοακαρνανία,
* Παλιά και νέα τοπωνύμια, στην Αιτωλοακαρνανία,
* Χοροί του τόπου μας,
* Παραδοσιακές συνταγές και έθιμα κ.α.

Βιομηχανικά κατάλοιπα στο Αγρίνιο
Για περισσότερο από 100 χρόνια η καπνοκαλλιέργεια ήταν μακράν το πρώτο εισόδημα για τον λαό
της περιοχής μας. Ειδικά μετά το 1922-24, με τη μαζική άφιξη των προσφύγων παρά τα φοβερά προβλήματα, η τοπική οικονομία άνθισε(όπως αντίστοιχα κατέρρευσε η οικονομία των Μικρασιατικών παραλίων όταν ερήμωσε από το δραστήριο ελληνικό στοιχείο). Οι πρόσφυγες (Πόντιοι και Μικρασιάτες) ήταν ικανοί γεωργοί κι επίσης ένα εργατικό δυναμικό άφθονο και φτηνό.
1. Σήμερα διατηρείται στη περιοχή του «τραίνου» απέναντι από το 3ο Λύκειο και τα Γυμνάσια 2ο και 6ο , το τεράστιο κτήριο «Αδελφών Παπαπέτρου», πρώην καπναποθήκες, δείγμα αρχιτεκτονικής του μεσοπολέμου χωρίς διακοσμητικά στοιχεία, κτήριο χρηστικό και άσχημο δηλαδή, χωρίς αναγνωρίσιμο σχήμα. Σήμερα ανήκει στο Δημόσιο, άγνωστες δε η τύχη και η χρήση του στο μέλλον.
2. Κοντά στις «Αποθήκες Παπαπέτρου», στην οδό Δεληγιώργη, επίσης κοντά στο Σταθμό του τραίνου όπου και προτομή του ήρωος του Μακεδονικού Αγώνα Παναγιώτου Κουμπούρα, υπάρχουν οι Καπναποθήκες Παπαστράτου, κτήριο εξαιρετικού αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος, και αισθητικής αξίας. Το κτίσμα αυτό κρίθηκε διατηρητέο, διεσώθη και εδωρήθη από τη οικογένεια Παπαστράτου στο Δήμο Αγρινίου μαζί με το νεότερο παραπλεύρως κτίσμα .
3. Στη οδό Παναγοπούλου, στη συμβολή της με την οδό Γρίβα, εκεί όπου σήμερα υπάρχει η πολυκατοικία καταστημάτων και γραφείων «Μπαρτσώκα», υπήρχαν οι «Αποθήκες Παναγοπούλου» .
Κατελάμβαναν ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο και είχαν κατασκευαστεί σε δυο φάσεις.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή ένα πέτρινο κτήριο και στη δεκαετία του 1950 το υπόλοιπο από ατσάλι και μπετόν , έργο του μηχανικού Ευάγγγελου Κουλουμπή , του μετέπειτα υπουργού του ΠΑΣΟΚ.
Ένα κτίσμα απίστευτης στερεότητας, όπως φάνηκε από τη τρομερή δυσκολία να το κατεδαφίσουν.
Από κάποιες «ομάδες πρωτοβουλίας» είχαν γίνει το 2000 ενέργειες να κηρυχτεί διατηρητέο και να μην κατεδαφιστεί, ενέργειες όμως που δεν ευοδώθηκαν και οι Αποθήκες Παναγοπούλου κατεδαφίστηκαν και τη θέση τους πήρε αυτό που υπάρχει σήμερα.
4. Οι ίδιοι όμως αυτοί διαμαρτυρόμενοι για τη τύχη του προηγούμενου νεότερου μνημείου δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον για κάποιο άλλο πολύ σημαντικότερο συγκρότημα κτισμάτων. Στη θέση «αερογέφυρα», κάτω στη συνοικία «Ντούτσαγα» με επαφή στην Εθνική Οδό Αντιρρίου –Αγρινίου –Ιωαννίνων, υπάρχουν οι πάλαι ποτέ εγκαταστάσεις του ΕΟΚ, Εθνικού Οργανισμού Καπνού.
Εκεί για δεκαετίες γίνονταν πειραματικές καλλιέργειες, δοκιμές λιπασμάτων, εκπαίδευση. Γεωπόνοι, τεχνολόγοι γεωπονίας, γεωργοτεχνίτες, αγρότες πέρασαν από εκεί. Υπάρχουν φούρνοι με ξύλα γαλλικού ρυθμού, εποχής του μεσοπολέμου, ξηραντήρια καπνού που τώρα βρίσκονται ερειπωμένα.
Ο Εθνικός Οργανισμός Καπνού καταργήθηκε και τώρα εκεί υπηρετεί μόνο ένας υπάλληλος, ο γεωπόνος κ. Τζάνης ο οποίος μάλιστα σε λίγες μέρες συνταξιοδοτείται . Το τι θα γίνει, ποια τύχη θα έχει το μοναδικό αυτό μνημείο βιομηχανικής αρχαιολογίας είναι άγνωστο.
Στη Καβάλα πάντως κάτι ανάλογο έχει αξιοποιηθεί ως Μουσείο Καπνοκαλλιέργειας.
5. Τέλος, το τελευταίο δείγμα κτηρίου σχετικού με τη καπνοκαλλιέργεια, ενός κτηρίου μ’ επιτυχημένη αλλαγή χρήσεως, είναι η «ΗΛΙΑΣΤΡΑ» στις αρχές της πεδιάδας του Αγρινίου, κάτω από τις εγκαταστάσεις Ορυζομύλων Αγρινίου του Πιστιόλα, κοντά στο νέο Αστυνομικό Μέγαρο .
Εκεί η οικογένεια Φαρμάκη είχε το περασμένο αιώνα ένα ενιαίο καπνοτόπι περί τα 400 στρέμματα.
Απ’ αυτά άλλα ρυμοτομήθηκαν, άλλα απαλλοτριώθηκαν, οι απόγονοι της οικογένειας δεν είναι πλέον καπνοπαραγωγοί, αλλά επιστήμονες, δικηγόροι, κτηνίατροι, εκπαιδευτικοί κλπ. Η καπνοκαλλιέργεια δεν αποδίδει πλέον και είναι γνωστό ότι ό,τι δεν πουλάει πεθαίνει. Ό,τι δεν προσαρμόζεται δεν επιβιώνει . Έτσι τα παλιά υποστατικά μετετράπησαν σε τουριστικό συγκρότημα πολυτελείας και μαζί ένα μικρό «Μουσείο Καπνού», με όλα τα παλιά εργαλεία.
Όλα τα παραπάνω συζητήθηκαν με τα παιδιά και ο καθένας μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματα και τα διδάγματα του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Το Μουσικό Σχολείο διαθέτει ενημερωμένη βιβλιοθήκη, η οποία και πλήρως λειτουργεί και συνεχώς εμπλουτίζεται.
Οι παρακάτω εκδόσεις υπάρχουν στη βιβλιοθήκη αλλά τώρα, με το διαδίκτυο οι δυνατότητες ενημέρωσης σε κάθε θέμα έχουν πολλαπλασιαστεί.
Προσοχή όμως ! Στα παιδιά πάντα τονίζεται, ότι στο διαδίκτυο γράφει ο καθένας ό,τι θέλει και επισημαίνονται οι κίνδυνοι από τη χρήση του.
1. Αριστείδης Μπαρχαμπάς , ΤΟ ΑΓΡΙΝΙΟ ΚΑΠΟΤΕ…
Λεύκωμα. Εκδόσεις ERGO, Αθήνα 2003
2. Θεόδωρος Θωμόπουλος , ΤΟ ΑΓΡΙΝΙΟ. 1954
3. Δ. Λουκόπουλος , ΑΙΤΩΛΙΚΑΙ ΟΙΚΗΣΕΙΣ, σκεύη και τροφαί. Εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 1984.
4. Ευάγγελος Παπαστράτος, Η ΔΟΥΛΕΙΑ ΚΙ Ο ΚΟΠΟΣ ΤΗΣ.
5. ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ –ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ. Έκδοση της Ιστορικής –Αρχαιολογικής Εταιρείας Δυτικής Στερεάς Ελλάδος.
6. Το αντίστοιχο ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΗΣ ΤΕΔΚ.
7. Αριστείδη Μπαρχαμπά «ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΕΣ. ΟΙ ΚΥΝΗΓΟΙ ΤΟΥ ΟΝΕΙΡΟΥ». Το βιβλίο συνοδεύεται από μουσικό cd του συναδέλφου καθηγητού στο Μουσικό Σχολείο, Κώστα Γκίκα.
8. Α.Ι.Μάντζάρη, ΤΑ ΚΑΠΝΑ ΜΑΣ, Αθήνα 1929. Το βιβλίο αυτό είναι σπάνιο και δυσεύρετο σήμερα. Υπάρχει στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Αγρινίου.

Παράδειγμα αλλαγής χρήσης.
Τα παλιά υποστατικά έγιναν εστιατόριο πολυτελείας –μουσείο καπνού.
Η «λιάστρα» μπροστά έχει μουσειακή αξία.

Παλιά ξηραντήρια καπνών.
Φούρνοι με ξύλα, εποχή μεσοπολέμου στον Καπνικό Σταθμό Αγρινίου.

Εναλλακτικές καλλιέργειες.
Το γλυκαντικό φυτό Stevia καλλιεργείται πειραματικά στον πρώην Καπνικό Σταθμό Αγρινίου.

Βιοτεχνίες, ιπποφορβείο, αμπέλια πήραν τη θέση των καπνοχώραφων.
Ό,τι δεν προσαρμόζεται πεθαίνει.